با وضعیت تصوف در یمن آشنا شوید

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، تصوف در یمن با توجه به پراکندگی، سابقه تاریخی و کنش‎گری اجتماعی قوی، دارای نقش تاثیرگذاری در جامعه این کشور و به عنوان یک فرصت مطرح است. همین امر باعث شده، بازیگران سیاسی سعی ‎کنند این جریان مذهبی را در راستای اهداف خود به کارگیری کنند. ضدیت اجتماعی سلفیه از جهت اعتقادی و فعالیت‌های نظامی تکفیری‎‌‌ها بر علیه صوفیان، سبب شده این گرایش مذهبی از دولت مورد حمایت ریاض و عربستان به عنوان حامی اصلی تفکر سلفیه در یمن فاصله بگیرد.

اما أبوظبی و دولت نجات ملی در صنعا به خوبی توانسته اند از این گرایش مذهبی در راستای منافع خود استفاده کنند. رهبران تصوف نیز از منش گوشه‌نشینی خود دست کشیده و علاوه بر تلاش برای بهره گیری از ابزار عصر نوین برای ترویج مکتب خود همچون رسانه‌های بین‌المللی، سعی در استفاده از امکانات و و ظرفیت گروه‌های سیاسی برای ترویج مکتب خود دارند. از این رو شاهد یک مسیر دو طرفه بین رهبران تصوف و برخی از بازیگران عرصه سیاست در یمن هستیم.

پیش‎گفتار

تصوف در اهل سنت از گرایش ‎های اسلامی رشد یافته در دل مذهب شافعی است. بر اساس برخی پژوهش‌ها، جامعه ۳۰ میلیونی یمن را می‎توان به صورت عمده به دو مذهب شافعی و زیدی تقسیم نمود. در این بین، زیدیه حدود ۴۵ و مذاهب دیگر با اکثریت شافعی حدود ۵۵% جامعه یمن را تشکیل می‎ دهند. به لحاظ جغرافیایی نیز پیروان مکتب زیدی در شمال و شوافع در جنوب و شرق اکثریت جامعه را شکل می‎ دهند.[۱] صوفیه با تمرکز بر سلوک و خودسازی و با عقایدی نزدیک به شیعه در توسل، عصمت، شفاعت و… از قرن چهارم هجری در یمن مطرح و همراه با گسترش مذهب شافعی در جنوب شبه جزیره عربستان منتشر شد.

کشور یمن برای اهل سنت از آغاز اسلام مرکز گرایش‎‌های باطنی بوده و اشخاصی همچون اویس قرنی، ابوموسی اشعری، ابوهریره و دیگران را به اسلام معرفی نموده است. اما سفر احمد بن عیسی مشهور به المهاجر، جد تصوف باعلوی و محمد بن سلیمان الاهدل، جد اقطاب اهدلیه ، از بصره عراق به حضرموت و تهامه، فصل جدیدی را برای اهل باطن این منطقه آغاز کرد.

الاهدل در مسیر کوچ خود در بیت‎فقیه از منطقه تهامه_ که امروزه سواحل غربی یمن در چهار استان الحدیده، المحویت، ریمه و الحجه را شامل می شود_ منزل کرد و احمد المهاجر نیز به منطقه تریم در صحرای حضرموت مستقر شد. سرزمین تاریخی حضرموت_ شامل قسمت‎ های شرقی استان شبوه تا شمال و شمال غربی استان المهره _ در آن زمان مرکز فعالیت أباضیه و خالی از خاندان‌های هاشمی بود. احمد المهاجر که از سادات حسینی بود، با مباحث علمی و برخورد اخلاقی باعث رشد مذهب شافعیه، گسترش طریقت تصوف و تضعیف تفکر أباضیه در منطقه تریم و اطراف آن شد[۲] و همین موجب امر جاودانگی او در تاریخ حضرموت شد.

گذر زمان، باعث پراکندگی صوفیان در تمام نقاط یمن شد و طریقت‎های صوفی مسلک متعدد فعالیت خود را در این کشور آغاز نمودند. بیشترین تنوع پیدایش در طریقت‎های یمن در فاصله قرن ششم تا هشتم هجری اتفاق افتاد. این تنوع و گسترش، باعث بوجود آمدن مراکز پرشمار متصوفه در مناطق مختلف یمن شد به صورتی که تنها در حال حاضر منطقه کوچک زبید در جنوب الحدیده، هشت مرکز رسمی فعال تصوف وجود دارد که نتیجه همان دوران اوج است.[۳] اما در سیر گذر این تاریخ، تصوف باعلوی با تاکید بر تاریخ و سابقه خود در وارد کردن تفکر صوفی و مذهب شافعی به یمن و با تمرکز بر فعالیت‎های گسترده در داخل و خارج آن کشور، بازیگر اصلی متصوفه بوده است.

در دوران معاصر علیرغم موضع منفی جامعه صوفیه در قبال سیاست و فعالیت‌های سیاسی جمعیت قابل توجه و فعالیت‎های فراگیر آن‎ها ، این جریان مذهبی – اجتماعی را مورد توجه کنشگران سیاسی این کشور قرار داده و سبب شده، مواضع و تحرکات بزرگان تصوف در یمن، مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. شیوخ صوفیه نیز با خروج از گوشه‎نشینی و خرقه‎پوشی گذشتگان و با تجهیز رباط‎ها و زاویه‎‌های[۴] خود به امکانات روز و مجهز نمودن موسسات و دانشگاه‎‎ های تصوف در یمن، سعی بر توسعه نفوذ اجتماعی صوفیه دارند. پراکندگی صوفیان در جغرافیای یمن باعث تنوع ارتباط صوفیان این کشور با گرایش‎ های مذهبی و سیاسی متفاوت شده که لزوما برخوردی متفاوت را به دنبال داشته است. این مسئله موجب اهمیت دوچندان بررسی کنش سیاسی و اجتماعی آنان در بحران یمن شده است.

کنش اجتماعی متصوفه

تاریخ تصوف در یمن شاهد طریقت‎‌های متعددی بوده است. از جمله این موارد می‎‌توان طریقت‎‌های الجبریه، الأهدلیه، الحدادیه، العیدروسیه، الشاذلیه و… نام برد[۵]، اما در طول این مسیر تاریخی از قرن چهارم تا دوره معاصر، طریقت باعلوی مدعی اول و دارای نفوذ اجتماعی بیشتری بوده و در زمان حاضر نیز تنها گفتمان فراگیر صوفیه در یمن است[۶] که رباط‌‎ها و زوایای آن از مناطق صنعا در شمال و الحدیده در غرب تا عدن و حضرموت در جنوب و شرق پراکنده است.

حضرموت، قطب صوفیان یمن

بیشتر شیوخ تصوف دوره معاصر در رباط‌‎ها و مدارس صوفیه حضرموت و منطقه تریم رشد یافته و سپس به نقاط دیگر این کشور و حتی خارج از یمن مهاجرت و شروع به فعالیت نموده‎‌اند. حضرموت که از گذشته مرکز تصوف یمن بوده، در زمان حاضر توانسته به عنوان یکی از مراکز مهم صوفیه در جهان ایفای نقش کند. صوفیان باعلوی توانسته‎‌اند نفوذ خود را از مرکز حضرموت و منطقه تریم، تا اقصی نقاط دنیا گسترش دهند و رباط‎‌ها و زاویه‎‌هایی را همراه با موقوفه‎‌های متعدد از جنوب شرق آسیا تا کشورهای عربی و آفریقایی و دیگر نقاط جهان تاسیس ‎کنند.[۷]

رباط تریم از نمونه‌‎های فعال در این عرصه است. رباط تریم علاوه بر مکان مجهز برای استقرار و تعلیم طلاب از سرتاسر دنیا، امکانات لازم برای سکونت و تحصیل را در اختیار این طلاب قرار می‌دهد که هزینه آن را از طریق هدایا و نذورات داخلی و موقوفه‌‎های خارجی خود در اندونزی و مالزی تامین می‎کند.[۸]

دارالمصطفی دیگر مرکز فعال صوفیه در حضرموت است که بیشتر بر فعالیت در خارج یمن تمرکز دارد. این مرکز پس از تاسیس به کمک رباط تریم آمده و به مدیریت طلاب و رباط‎ها و برنامه‌‎های صوفیه حضرموت در خارج یمن می‎‌پردازد. دارالمصطفی علاوه بر فعالیت‎‌های آموزشی به اعزام مبلغان صوفیه به دیگر کشورها و برگزاری نشست‎ در مراکز علمی جهان می‎پردازد. از جمله فعالیت‎های بین‎‌المللی دارالمصطفی می‌‎توان به نشست‎های دانشگاه میامی، کالیفرنیای جنوبی، مجتمع علمی ویمبلی لندن اشاره نمود.[۹]

دارالمصطفی که در سال ۱۴۱۷ هجری (۱۹۹۶ میلادی) به دست عمر بن محمد بن سالم بن حفیظ معروف به الحبیب عمر بن حفیظ، از بزرگان تصوف حضرموت تاسیس شد تا کنون توانسته است بالغ بر ۹۰۰۰ طلبه صوفی را از مناطق مختلف جهان را جذب کند.[۱۰] از نمونه صوفیان تربیت شده در این دو مجموعه می‎توان از زین بن ابراهیم بن سمیط العلوی، رییس رباط الجفری در مدینه منوره و زین العابدین علی الجفری، رییس موسسه الطابه در امارات و از مشهورترین داعین صوفیه در عصر حاضر نام برد.

بزرگان متصوفه در صنعا و عدن نیز از تربیت یافتگان تصوف حضرمی هستند. سهل بن ابرهیم بن عقیل باعلوی را می‎توان از شیوخ مطرح دهه گذشته در شمال یمن دانست. پدر او ابراهیم از بزرگان صوفیه در شهر تریم حضرموت بوده که در اواسط عمر به تعز و سپس به الحدیده مهاجرت می‎کند.[۱۱] سهل بن عقیل، بزرگ شیوخ صوفی تعز و از چهره‎‌های مطرح تصوف در مطقه تهامه و صنعاء بود که در فوریه سال ۲۰۲۱ فوت کرد و پسرش علوی بن سهل جایگاه او را به عنوان شیخ متصوفه تعز در اختیار گرفت.[۱۲]

ابوبکر العدنی بن علی المشهور از دیگر شخصیت ‎های صوفی معاصر یمن نیز پس از تحصیل در رباط‎ های تریم حضرموت به عنوان استاد به رباط البیضاء و پس از آن به عدن رفت. وی متولد أبین، از بزرگان صوفی معاصر یمن است که وابستگی به خاندان المشهور به عنوان یکی از خاندان‌های مهم صوفیه در تاریخ معاصر یمن موجب جایگاه ویژه وی در میان صوفیان یمن شده است. او هم اکنون به عنوان شیخ رباط و مسجد عیدروس در عدن مشغول فعالیت است.[۱۳] علاقه صوفیان به حضرموت را نباید فقط منحصر در جایگاه آموزشی و تاریخی آن دانست بلکه در این منطقه تعدادی از مناسک مهم صوفیه نیز برگزار می‌شود که جایگاه مذهبی منطقه حضرموت وادی را نزد صوفیان بالا برده است.

از جمله مهمترین مراسمات در این استان می‎‌توان به زیارت هود نبی (علیه السلام) که به صورت پیاده‎روی از أقصی نقاط یمن در هفته دوم ماه شعبان هر سال برگزار می‌شود، اشاره کرد. این مراسم چندصد هزار نفری به عنوان بزرگترین اجتماع در استان حضرموت و حتی یمن، توسط صوفیان داخل و خارج یمن رخ می‎‌دهد. از دیگر اجتماعات، می‎توان زیارت قبر المهاجر و مراسم مولد نبی (صلوات الله علیه آله)که با حضور پرشور صوفیان در این استان برگزار می‎شود را نام برد.[۱۴]

کنش‎ در برابر مذاهب رقیب

فارق از مباحث مذکور، پراکندگی صوفیان در یمن و جایگاه اجتماعی آن‎ها، الگوی رفتاری متفاوتی را در قبال مذاهب دیگر یمن به دنبال داشته است. قرابت عقیدتی صوفیه با شیعیان در مسایلی همچون شفاعت، توسل، زیارت، عصمت و… باعث شده تا این گرایش اسلامی همانند تشیع مورد حمله اجتماعی، نظامی و فکری سلفی‌ها قرار گیرد.

مناسک سالیانه صوفیان در یمن مانند مولد النبی (صلوات الله علیه و آله)، زیارت قبور هود نبی، احمد المهاجر، آل بالفقیه، آل الحداد و… با مواضع تندی از طرف سلفی‌ها مواجه شده‌اند و این تعارض‎ها پس از ورود عربستان به جنگ یمن در ۲۰۱۵ شدت گرفته است. از جمله آن‎ها می‎توان به ترور شیخ عیدروس بن عبدالله بن سمیط از بزرگان صوفی یمن و امام جماعت مسجد المحضار تریم در مارس ۲۰۱۸م.[۱۵]، انفجار مقبره سید علی الرمیمه از بزرگان تصوف قرن هفتم در تعز[۱۶] و منع برگزاری مراسم مولد النبی (صلوات الله علیه و آله) در تریم اشاره کرد. تعارض میان سلفی‌ها و صوفیه در یمن در حالی پس از ۲۰۱۵ شدت گرفت که این تقابل از دهه ۸۰ میلادی و با ورود مقبل الوادعی داعی مشهور سلفیه به یمن وارد مرحله جدیدی شد.

مقبل بن هادی الوادعی متوفی ۲۰۰۱م. را می‎توان از موثرترین افراد در ترویج تفکر سلفی در یمن دانست. وادعی پس از بازگشت از عربستان به یمن، دارالحدیث خود را در منطقه دماج صعده تاسیس و به گسترش تفکر سلفی پرداخت.[۱۷] وی در سخنرانی‎ ها، فتواها و نوشتارهای خود، تصوف را بدعتی معرفی می‎کرد که از قرن دوم ایجاد شده و با وارد کردن مناسک غیر دینی تلاش در منحرف کردن اسلام داشته است. وادعی، اهل تصوف را با نصرانی‎ها در مسلمان نبودن یکی دانسته و با خطاب« آل الفساد و الانحراف» به آنها معتقد به لزوم تقابل با این تفکر بود.[۱۸]

از این رو صوفیان یمن در زمان حاضر با سلفیت تعارض فکری و اجتماعی دارند. همین امر، جمع اهل تصوف با القاعده و اخوان المسلمین یمن[۱۹] در فعالیت‌های اجتماعی را با مشکل روبرو کرده است. رباط‎ها و زوایای تصوف در مناطق نفوذ سلفیت، مسیر تنش‎زدایی و عدم تقابل را پیش گرفته‎‌اند و سعی می‎کنند با عدم ایجاد چالش بین خود و طرفداران سلفیه، به آرامی طریقت خود را پیش برند و مناسک خود را انجام دهند.

حبیب[۲۰] سالم الجنیدی از بزرگان تصوف الحدیده و دارای وجهه بین‎‌المللی تصوف به خصوص در مصر، در ابتدای جنگ در یمن مراسم مولد النبی (صلوات الله علیه و آله) خود را به تریم حضرموت منتقل کرد تا مانع تنش و درگیری در استان الحدیده که سلفی‌ها نفوذ بالایی در آن دارند بشود . البته در دوسال گذشته، نیروهای ائتلاف به رهبری عربستان با محاصره منزل الجنیدی در حضرموت مانع برگزاری این مراسم در تریم شده‌اند.[۲۱]

وی که موسس و مالک” منظمه الکیان العربی للتنمویه” است، فعالیت‌‎های این نهاد را پس از جنگ یمن محدود و بیشتر مختص مناطق متصوفه بویژه حضرموت کرد. یکی از نمونه فعالیت گسترده الجنیدی در دو سال گذشته را می‎توان در راستای مقابله با کرونا و کمک‌های بهداشتی – درمانی و معیشتی به مردم این مناطق دانست که مورد تقدیر سازمان‎‌های بین‎المللی و شورای انتقالی جنوب نیز قرار گرفته است.[۲۲]

ابوبکر العدنی بن علی المشهور، از بزرگان صوفی زمان حاضر نیز مسیر سکوت و عدم تنش در مناطق سلفیت را در پیش گرفته است. وی که موسس بسیاری از مراکز و نهادهای ترویج تصوف در یمن است و در طول عمر خود تا به حال ۱۶ رباط و زاویه و بیش از ۸۰ مرکز علمی متوصفه را تاسیس کرده را باید از مهمترین شخصیت‌های صوفی یمنی دانست.[۲۳]

از مهمترین اقدامات وی می‎توان به تاسیس “دارالزهراء” مخصوص زنان در تریم اشاره کرد که دارای شعب متعدد در استان‎های دیگر یمن است. از دیگر موسسات بسیار فعال زیر نظر او باید به “مدرسه الفتیان” مخصوص تدریس و حفظ قرآن و “مرکز الابداع للدراسات و خدمه التراث” برای حفظ کتاب‎‌ها و رساله‎‌های شیوخ متصوفه و به روزرسانی مطالب درسی صوفیان اشاره کرد.[۲۴]

سکوت وی در دوران حمله عربستان به یمن در قبال مسائل سیاسی روز را می‎توان به علت تردد زیاد او به رباط‎ها و زوایای مناطق مختلف یمن از جمله البیضاء دانست. این استان به خصوص منطقه الحازمیه آن به عنوان یکی از مراکز مهم القاعده یمن شناخته می‎ شود.[۲۵] در نتیجه باید گفت شیوخ تصوف در مناطق تحت کنترل و نفوذ فرهنگی و اجتماعی تفکر سلفی، منش قدیم صوفیانه خود را در پیش گرفته و سکوت را اختیار و سعی در عدم ایجاد تنش کرده‌‎اند.برگزیدن روش سکوت و عدم تنش شیوخ متصوفه در تقابل با سلفی‎ها در حالی است که صوفیان و زیدی‎ ها در شمال یمن مسیر همکاری و همگرایی را پیش گرفته‌‎اند.

عدنان الجنید، رییس ملتقی التصوف الاسلامی فی الیمن_ نهادی برای ساماندهی به فعالیت‎‌های صوفیان یمن_ که در صنعاء زندگی می‎کند در جواب سوالی از شدت و گرمی ارتباط صوفیان با زیدیه، قرابت در عقاید دینی با تمرکز هر دو مذهب بر محبت ویژه به اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم را دلیل این ارتباط وثیق دانسته و ادامه می‎دهد: از زمان ورود شافعیه به واسطه احمد المهاجر به جنوب، زیدیه و شافعیه هیچ مشکلی با یکدیگر نداشتند.آن‎ها پشت سر یکدیگر نماز می‎‌خوانده و با یکدیگر ازدواج می‎‌کردند.

وی در ادامه دلیل نزاع‎های مذهبی در یمن را ورود تفکر وهابیت برشمرد و دشمنی صوفیان با تفکر سلفیت را غیرمرتبط با جنگ ۲۰۱۵ دانسته و تصریح می‌کند که این عداوت ریشه تاریخی دارد. وی در مصاحبه‎ای برای اشاره به سابقه تقابل تصوف با وهابیت، شعری را از رهبر صوفیان دهه ۸۰ میلادی در تعز، السید الاسماعیل الاسحاق بر علیه وهابیت می‌‎آورد که به خوبی تقابل تاریخی تصوف با سلفیت را بیان می‎‌کند.[۲۶]

با این استعداد بجنگید تا در بین مردم شیوع پیدا نکند در حالی که مصیبت است

آنها با تمام گمراهی های خود مبارزه کردند، توهماتی که دارو ندارند

در سینه‌های فرزندانش نجس شده است، مانند شیطان از آنجا که از آنجا آمده‌اند

امروز آنها در صفوف هستند، بنابراین ما نمی دانیم که شام ​​کجا می رود

همه علمشان توهین به علم و دین امتحان و بدبختی است

……[۲۷]

با وهابیت مبارزه کنید تا این آفت بین مردم پخش نشوند

با توهمات آن‎ها بجنگید که هیچ دارویی ندارند

او سینه بچه‎ هایش( پیروانش) را نجس کرده همچون شیطان که از آن می‌‎آید

آن‎ها در بین ما هستند و نمی دانیم شب چه خواهند کرد و به کجا می‎روند

دانش آن‎ها توهین به علم و سختی و بدبختی برای دین است

……

نگاه متفاوت صوفیان به زیدیه در مقابل سلفی‎‌ها را در واکنش‎‌های علی الجفری، از شناخته شده ترین شخصیت‎‌های متصوفه حضرموت می‎توان به وضوح مشاهده کرد. وی پس از درگیری‎‌های ۲۰۱۵م. و درگیر شدن انصارالله با ائتلاف عربی، نیروهای صنعا را با عنوان« اخواننا الذین بغوا علینا – برادرانی که بر ما شوریده‌‎اند» خطاب می‎کند و در جملاتی نصیحت گونه، آن‎ها را به برگشت از مسیر انتخاب کرده، دعوت می‎کند. این اقدام در حالی است که علی الجفری در اتفاقات سال ۲۰۱۱ و بیداری اسلامی که به قدرت گرفتن اخوان المسلمین در بخش‌هایی از جهان عرب منجر شد، تمام تلاش خود را برای مقابله با این موج به کار گرفت و در سخنرانی‌‎های خود از لزوم حفظ فرزندان در مقابل تفکر انحرافی سلفی‌‎های اخوان صحبت می‎‌کرد.[۲۸]

سنجش این دو موضع‌گیری با یکدیگر با توجه به گرایش صوفیان حضرموت و علی الجفری به سمت امارات که قسمتی از نیروهای ائتلاف عربی در برابر با انصارالله را دربرمی‎گیرد، به ما نشان می‎دهد، تنش عقیدتی بین صوفیان و زیدیه وجود ندارد و موضع‎گیری‌های متصوفه در مقابل نیروهای صنعا و زیدیه در یمن بیشتر رنگ سیاسی دارد.

به طور کلی باید گفت که صوفیان در یمن را با توجه به سابقه تاریخی آن‎ها می‎توان از کنش‎گران فعال در عرصه اجتماعی برشمرد که فعالیت‎های آن‎ها از دایره یمن فراتر رفته و طلابی را از شرق و غرب جهان به سمت خود کشیده است. فعالیت‎های صوفیان در یمن فراتر از مسائل آموزشی است و مراسمات سالیانه آن‎ها که بیشتر در سرزمین حضرموت برپا می‎شود، اجتماعات گسترده‌ای را ایجاد می‎کند. شیوخ این گرایش اسلامی در سرتاسر یمن پراکنده‌اند و به فعالیت‎ های خیریه‎، قرآنی، آموزشی و… مشغول هستند ولی کنش ‎های اجتماعی خود را در مناطق نفوذ سلفی ‎ها با توجه به لزوم عدم ایجاد تنش انجام می‎دهد. این در حالی است که همکاری و همگرایی خوبی بین صوفیان و زیدیه در مناطق نفوذ زیدی مذهب‎ها وجود دارد و رهبران متصوفه در این مناطق مناصب سیاسی گرفته‌اند.

واکنش سیاسی

با وجود تاکید صوفیه بر عدم ورود به مسائل و درگیری‌های سیاسی ولی حضور و رفتارهای اجتماعی و مذهبی آنان موجب شده است این جریان مذهبی به عنوان یک رکن غیر قابل انکار در جامعه یمن در طراحی‌های سیاسی طرف‌های درگیر در یمن نقش ویژه‌ای داشته باشد. همین قرارگرفتن ناخواسته در پازل طراحی این طرفین جامعه صوفی یمن را به واکنش‌هایی واداشته است.

تعارض با دولت مورد حمایت ریاض و حزب اصلاح

تعارض فکری و اجتماعی صوفی‎ مذهب‌ها با پیروان تفکر سلفی، جمع اهل تصوف با دولت هادی و حزب اصلاح به عنوان شاخه اخوان المسلمین در یمن و حامی اصلی دولت عبدربه منصورهادی را در مناطق تحت نفود فرهنگی و اجتماعی آن‎ها با مشکل مواجه کرده است. حمایت دولت هادی از فعالیت‎ سلفی‎ها باعث شده پیروان تصوف، دولت وی را به عنوان حامی اصلی آن تفکر دانسته و حملات نظامی از ترور تا انفجار مقابر اقطاب خود که قبلا به آن اشاره کردیم را به این دولت نسبت داده و از آن فاصله بگیرند.

رباط‎ها و زوایای تصوف در مناطق نفوذ سلفیه مانند البیضاء، جنوب الحدیده، شبوه و … سکوت در مسائل سیاسی را در پیش گرفته‎اند و سعی می‎کنند با عدم ایجاد چالش، مسیر خود را بروند که نمونه آن انتقال مراسم مولد النبی (ص) از الحدیده به تریم توسط حبیب سالم الجنیدی است.[۲۹] البته دشمنی دولت هادی با الجنیدی علاوه بر گرایش‎های مذهبی، به مواضع سیاسی وی در قبال حمله عربستان به یمن قبل از تصرف جنوب الحدیده در سال ۲۰۱۷ و توافق استکهلم میان دولت هادی و انصارالله یمن نیز مرتبط است.

الجنیدی، کشتار مردم یمن و گسترش القاعده و داعش در یمن را نتیجه گسترش تفکر وهابیت و حمایت عربستان از آن دانسته و اعلام می‎کند که این تفکر دشمن اصلی صوفیه است.[۳۰] البته سالم الجنیدی پس از سقوط مناطق جنوبی الحدیده توسط ائتلاف عربی، مسیر سکوت و عدم تنش را پیش گرفت.

در سال‎های گذشته و طبق پیمان استکهلم بین صنعا و هادی مبنی بر آزادی آمد و شد و اهمیت امنیت مردم در الحدیده[۳۱]، حبیب سالم الجنیدی از جمله کسانی بود که از این قانون استفاده نموده و بین مناطق در کنترل انصارالله و ائتلاف عربی تردد می‎کرد. در جریان محاصره منطقه الدریهمی استان الحدیده توسط نیروهای ائتلاف و دستور تخلیه آن[۳۲]، وی از جمله اشخاصی بود که این دستور را نادیده گرفت و عدم پذیرش وی سبب شد تا بسیاری از مردم این شهر را ترک نکنند و ائتلاف در تصرف منطقه الدریهمی شکست بخورد.

هرچند الجنیدی هیچ موقع در مورد حمایت از انصارالله صحبت نکرده است و مسیر سکوت در مسایل سیاسی را پیش گرفته است اما مواضع وی در ماه‎های آغازین ورود عربستان به جنگ یمن در ۲۰۱۵م. نسبت به ائتلاف عربی به رهبری سعودی و عدم همراهی او با دولت هادی نشان دهنده زاویه او با سیاست های دولت هادی در یمن است. مسیر سکوت و عدم همراهی با دولت هادی را در فعالیت‎های ابوبکر العدنی المشهور نیز می‎توان به صراحت دید.

وی که سخنران و امام مسجد تاریخی عیدروس در ساحلی‎ترین منطقه مسکونی عدن است و دارای شخصیتی ویژه میان صوفیان است تا به حال هیچ موضعی به نفع یا ضرر بازیگران جنگ در یمن از جمله دولت هادی نگرفته است که با توجه به واکنش دیگر شیوخ تصوف می‎توان اتخاذ این رفتار را به خاطر فعالیت وی در مناطق نفوذ سلفیان دانست. در نتیجه باید گفت، شیوخ تصوف در مناطق تحت کنترل و نفوذ فرهنگی و اجتماعی هادی و ائتلاف عربی به عنوان حامی اصلی دولت هادی و حزب اصلاح، فاصله خود را حفظ کرده و سعی کرده‎‎اند با اتخاذ منش قدیم صوفیانه خود، مسیر سکوت را در پیش بگیرند

ارتباط با امارات

هر چه از مناطق مرکزی سیاسی و اقتصادی یمن فاصله می‎گیریم، قدرت قبائل بیشتر و سلطه دولت کمتر می‎شود. در حال حاضر قبایل مناطق حضرموت با دولت هادی و حزب اصلاح هم‎پیمان هستند ولی نفوذ فرهنگی تصوف در این مناطق باعث شده تا عبدربه منصور هادی نتواند آن را نادیده بگیرد.

عربستان سعودی با حمایت دولت هادی در مواردی به گسترش سلفیت و تغییر مذهب در شرق یمن اقدام نموده که به طور مثال می‎توان به افتتاح مدارس و اعزام مبلغین سلفی به مناطق الغیضه و القشن در جنوب استان المهره در همسایگی حضرموت اشاره کرد.[۳۳] اما یک دست بودن مردم منطقه صحرای حضرموت و همراهی قبایل با تفکر صوفیان، اجرای این الگو را در حضرموت بسیار دشوار کرده است. نفود فرهنگی متصوفه در این منطقه که برخواسته از سابقه تاریخی و کنش اجتماعی قوی آن‎هاست و مرکزیت تریم حضرموت نسبت به تصوف باعلوی در یمن و خارج این کشور، باعث شد تا امارات به فکر استفاده از این گرایش مذهبی در راستای پیشبرد اهداف خود افتاده و شیوخ تصوف این منطقه را مورد حمایت خود قرار دهد.

أبوظبی در راستای طرح خود در استفاده از مذاهب، به خوبی توانست با حمایت از تصوف حضرمی از آن برای گسترش نفوذ خود در جامعه صوفیان جهان و تعارض با سلفیت و اخوان المسلمین استفاده کند. امارات که برای استفاده از قدرت مذهب در طرح‎هایش پیش از این موسساتی همچون« مومنون بلاحدود» ،« مرکز المسبار»و « منتدی تعزیز السلم فی المجتمعات المسلمه» را تاسیسو حمایت کرده بود[۳۴]، این بار با حمایت از علی الجفری فرزند عبدالرحمن الجفری که به علت نقش پدرش در رهبری جدایی طلبان جنوب یمن در ۱۹۹۴م. و جایگاه استادش عمر بن حفیظ از شیوخ بزرگ صوفیه در تریم و موسس دارالمصطفی، فردی شناخته شده به حساب می‎رفت، موسسه طابه للدراسات الاسلامیه در ۲۰۰۵ را در امارات تاسیس و او را به عنوان مدیر کل جایزه محبت ابوظبی در ۲۰۰۷[۳۵] قرار داد.

علی الجفری که خود نیز در فعالیت‎های جهانی همچون به راه انداختن پویش در تقابل با توهین به حضرت رسول اکرم(صلوات الله علیه وآله) همانند «حی فی قلوبنا» فعال بود[۳۶]، در امارات توانست با استفاده از حمایت‌های مالی و رسانه‎ای، خود را به عنوان یک چهره حامی گفتگوی ادیان، تقریب مذاهب و اعتدال در اسلام معرفی کند.

هرچند بیشتر فعالیت‎های مذهبی او به موسسه طابه و برنامه‌های ماهواره‌ای منحصر می‎شود و سعی کرده با دوری از سیاست و با جمع کردن اشخاص مطرحی همچون استادش عمر بن حفیظ در شورای سیاست‎گذاری این موسسه، از خود چهره‎ای غیرسیاسی جلوه دهد ولی در جریان بیداری اسلامی ۲۰۱۱م. به شدت بر علیه اخوان به میدان آمد و آن‎ها را گروه تروریستی خواند و از لزوم آگاه سازی جوانان برای مصونیت از عقاید منحرف این گروه صحبت کرد.

علی الجفری پس از اتفاقات ۲۰۱۳ مصر که به برکناری مرسی انجامید، در توییتی برای السیسی دعا کرد و از خداوند، موفقیت وی در اداره کشور مصر را خواستار شد.[۳۷] او در دفاع از السیسی به این میزان بسنده نکرد و به عنوان یکی از سخنرانان جلسه نظامی پس از کودتای مصر شرکت و به تمجید از حرکت نظامیان مصر پرداخت.[۳۸]

وی جنگ یمن از ۲۰۱۵ را نبرد شیعه و سنی نمی‎داند و در مخالفت ضمنی با انصارالله بیان می‎کند این جنگ هیچ ربطی به آمریکا ندارد و برای خلاصی از تسلط همسایگان‎ نیست بلکه نبردی در راستای منافع ایران است. هرچند اقدامات او در قبال بیداری اسلامی و جنگ یمن را می‎توان در راستای منافع امارات تفسیر کرد اما وی سعی کرده در این بازی مقابل زیدی های شمال قرار نگیرد و به زیرکی با خطاب« اخوتنا الذین بغوا علینا» به رهبران و پیروان جنبش انصارالله بیان می‎دارد که برای نجات یمن، جنگ را متوقف کنید.

وی همچنین در نامه‎ای به عبدالملک الحوثی، رهبر انصارالله از او درخواست می‎کند که همچون جدش امام حسن علیه السلام با اتخاذ تصمیمی سخت از کشته شدن بیشتر مردم جلوگیری کند.[۳۹]

به طور کلی می‎توان بیان داشت که شیوخ صوفیان تریم با استفاده از منابع امارات سعی کرده‎اند به سمت جلب منافع حداکثری برای خود و پیروان‌شان قدم بردارند و با اتصال دارالمصطفی و رباط تریم به موسسه طابه در امارات، از امکانات سیاسی و مالی آن کشور برای ترویج تصوف بهره ببرند. در این میان، رهبران امارات نیز از آن‎ها برای تقابل با گفتمان‌های رقیب در جهان اسلام همچون سلفیه، اخوان و تشیع انقلابی بهره می‌برند.

انصارالله و تصوف در شمال
ارتباط صوفیان با سیاست مختص به رهبران رباط‎های حضرموت نیست بلکه در مناطق تحت کنترل انصارالله نیز دیده می‎شود. دولت نجات ملی در صنعاء با استفاده از نهاد« ملتقی التصوف الاسلامی فی الیمن» سعی کرده ما بین زیدیه به عنوان مذهب اصلی در شمال و پیروان تصوف، همگرایی و همکاری ایجاد کند. از این رو، عدنان احمد یحیی الجنید از شافعی مذهبان و شیوخ تصوف شمال را به عنوان رییس این شورا منصوب کرده و برای نشان دادن عدم اختلاف بین منش صوفیان و پیروان مکتب زیدی و تقویت مناسبات، وی را به عضویت شورای عالی علمای یمن و عضویت هیئت مدیره شورای عالی زکات در دولت صنعاء منصوب کرد.[۴۰]

الجنید به عنوان نماینده صوفیان یمن چندین دوره در کنفرانس وحدت اسلامی در ایران شرکت کرده و ایران را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و اسلامی، مهمترین حامی مسلمین در مقابل استعمار و استکبار غرب برمی‎شمارد و دلیل ترس غرب و به خصوص آمریکا از تهران را پایه‌ی اسلامی، انقلاب ایران ‎برمی‌شمارد.

وی، امام خمینی را چهره آسمانی خطاب می‎کند که با کوتاه کردن دست غرب از ایران، مقدمات آزادسازی کل جامعه اسلامی از سلطه استکبار را فراهم کرد.[۴۱]عدنان الجنید، سلفیت در عصر حاضر را مهره بازی در دست غرب خطاب کرده و با حمایت از شعارهای پنج‎گانه انصارالله_ الله اکبر، الموت لإمریکا، الموت لإسرائیل، اللعنه علی الیهود، النصر لإسلام_ و قرآنی دانستن آن، تقابل با وهابیت و غرب را تقابل با دشمنان خدا روی زمین برشمرده است.[۴۲]

سهل بن عقیل بن ابراهیم باعلوی بزرگ شیوخ صوفی تعز و از چهره ‎های مطرح تصوف در الحدیده و شمال یمن در سخنرانی پس از شروع درگیری‎‌ها در ۲۰۱۵ برای دعوت متصوفه به نبرد با عربستان و نیروهای هادی بیان می‎کند که دین فقط صبر و حلم نیست و جهاد و حمایت از ارکان اسلام نیز لازم است.[۴۳] وی جنگ یمن را با مدیریت آمریکا می‎داند و نفوذ آن کشور در منطقه و بویژه یمن را به دلیل ضعف و همراهی دولت‎های عربی خلیج فارس برمی‎شمارد. وی در ادامه با بیان این‎که دولت‎‌های عربی منطقه همچون الاغ‎‌هایی هستند که به آمریکا سواری ‎می‎دهند، بر لزوم تقابل با دشمن تاکید می‎کند.[۴۴]

به نظر می‎رسد تفاوت دیدگاه صوفیان صنعاء و حضرموت در مورد آمریکا را نیز نباید از عدم استقلال سیاسی آن‎ها جدا دانست. از این رو شاهد عدم انتقاد جدی صوفیان حضرموت نسبت به سیاست‎های آمریکا در منطقه هستیم چرا که حامیان آن‎ها در أبوظبی با سیاست‎های واشنگتن همراه هستند ولی شیوخ صوفیان صنعاء، همراه با رهبران انصارالله بر سیاست‎های آمریکا می‎تازند و نوای الموت لإمریکا سر می‎دهند. سهل بن عقیل به عنوان چهره‌ی مطرح متصوفه حامی انصارالله در مورد رهبران این جنبش بیان می‎کند:« مردم به دو گونه‌‎اند، دسته‎ای اتفاقات را می‎سازند و دست ه‎ای دیگر، اتفاقات آن‎ها را می‎سازد.

دسته‎ای از مردم یک امت را تغییر می‎دهند و از آن دسته می‎توان به صالح الصماد، سید بدر الدین و دو فرزندش سید حسین، رهبر حرکت قرآنی در یمن و رهبر فعلی، سید عبدالملک اشاره کرد. آن‎ها مسیر تاریخ را تغییر دادند و با نفس خود، مردگان را زنده و خواب‎آلودگان را بیدار کردند.» او در ادامه بیان می‎کند الصماد، سید حسین و سید بدرالدین سه شخصیتی هستند که دوره سوم تاریخ یمن را ایجاد کردند و آن دوره‎ی تاریخ انقلاب مردم یمن از ۲۰۰۳ است که بعد از دو دوره تاریخی قبل از اسلام و بعد از اسلام در این کشور مطرح شده است.[۴۵] سهل بن عقیل باعلوی در مقاله‎ای به حمایت از شعار پنج‎گانه انصارالله پرداخته و الگوی قرآنی این شعار را ستوده و آن را مبنا و روشن کننده مسیر حرکت انقلاب یمن برشمرده که باید حفظ و دنبال شود.[۴۶]

جمع‌بندی

تحرکات سلفیه و حزب اصلاح و القاعده برعلیه صوفیان در یمن و صبغه تاریخی این تفکر بر علیه صوفیان سبب شده این گرایش مذهبی از پیروان تفکر سلفی فاصله بگیرد. اقداماتی همچون قتل و ترور شیوخ ، تخریب زاویه و رباط‎ها و همچنین قبور بزگان، منع برگزاری جلسات و مناسک مربوط به اهل تصوف و تلاش عربستان برای تاسیس مدارس سلفیت برای تغییر ترکیب مذهبی در مناطق حضور تاریخی این مذهب باعث فاصله گرفتن صوفیان از دولت هادی و عربستان به عنوان حامیان اصلی حزب اصلاح و سلفیه شده است.

به همین دلیل شاهد سکوت شیوخ صوفی فعال در مناطق تحت نفوذ دولت هادی و ائتلاف در یمن در قبال تحولات سال‌های اخیر در یمن هستیم. این در حالی است که امارات با توجه به کنش اجتماعی قوی صوفیان حضرموت در داخل و خارج از یمن به حمایت مادی و معنوی از بزرگان تصوف حضرموت پرداخته و با آماده کردن لوازم رفت و آمد آن‎ها به أبوظبی برای استفاده از امکانات آن کشور و تاسیس موسسه طابه در دبی، توانسته از این مذهب استفاده بسیاری ببرد.

از جمله اقدامات انجام شده توسط صوفیان حضرموت برای امارات می‎توان به تقابل آن‎ها با اخوان المسلمین در جهان اسلام اشاره کرد.در صنعاء نیز شاهد همکاری خوب اهل تصوف با انصارالله هستیم. استفاده دولت نجات ملی یمن از بزرگان صوفی شمال در هیئت عالی علما و شورای عالی زکات به خوبی حجم این همکاری را نشان می‎دهد. در مقابل نیز صوفیان شمال به تقابل فکری و معنوی با تفکر سلفیت پرداخته و با تایید شعارهای پنج‌گانه انصارالله، اقدامات این جنبش را تایید و به حمایت از آن پرداخته‌اند.
بر همین اساس نمی‌توان ادعای کناره‌گیری این جریان مذهبی اجتماعی در مورد کناره گیری کامل از تحولات سیاسی را به شکل کامل رد یا اثبات کرد. بلکه این جریان با هدف جلب منافع حداکثری برای خود و پیروان به همکاری با جریان‌های سیاسی دارای قابلیت همکاری و سکوت در برابر مخالفان اقدام روی می آورد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱] . عبدالله علی صبری( ۲۰۲۰م.)، نون و ما یعصفون، چاپ اول، صنعاء، الإتحاد الإعلامیین الیمنیین، ص۲۰۲-۲۰۳

[۲] . ابی بکر العدنی بن علی المشهر (۱۳۸۲ م.)، مهاجر الی الله، امام احمد بن عیسی، باب ۲، عدن، مرکز خلاقیت فرهنگی مطالعات و میراث، ص ۱۷-۲۲.

[۳] . عبدالله المصلح( ۲۰۰۶م.)، التصوف فی تهامه الیمن، دسترسی در www.alsoufia.com ، ص۳۰-۳۱

[۴] . رباط یا خانقاه مکانی است که اهل تصوف در آن جمع و به عبادت و برنامه خود به صورت دسته‎ جمعی می‌پردازند ولی زاویه به مکان خاص یک صوفی اطلاق می‌شود که به چله نشینی و ذکر و اوراد خاص خود در آن می پردازد

[۵] . عبدالله محمد الحبشی( ۱۳۹۶هـ)، الصوفیه و الفقها فی الیمن، چاپ اول، صنعاء، مکتبه الجیل الجدید، ص۳۲-۳۹

[۶] . أمین بن احمد السعدی( ۲۰۰۸م.)، الصوفیه فی حضرموت نشإتها اصولها آثارها، چاپ اول، ریاض، دارالتوحید للنشر، ص۱۴۷-۱۵۵

[۷] . امین بن احمد السعدی (۱۳۸۷ م.)، تصوف فی حضرموت، مبدأ، منشأ، آثار آن، ص ۹۸۱.

[۸] . حامد بن محمد بن عبدالله بن شهاب الئین( ۲۰۱۵م.)، الدلیل القویم فی ذکر شیء من عادات التریم، چاپ سوم، تریم، مکتبه التریم الحدیثه، ص ۱۳۶-۱۴۱

[۹] https://www.alhabibali.com/biography-ar/

[۱۰] https://daralmustafaedu.com/#

[۱۱] . https://b2n.ir/w10632

[۱۲] . https://www.26sep.net/index.php/newspaper/26septfirst/8949-2021-02-14-20-36-15

[۱۳] . https://b2n.ir/z59888

[۱۴] . امین بن احمد السعدی (۱۳۸۷ م.)، تصوف فی حضرموت، مبدأ، مبدأ، آثار آن، ص ۹۳۵-۹۴۵.

[۱۵] . https://www.eremnews.com/news/arab-world/yemen/1221291

[۱۶] . https://b2n.ir/f77120

[۱۷] . سید محمد مهدی عمادی( ۱۳۹۴ه.ش.)، جریان سلفی زیدی، چاپ اول، قم، دارالاعلام لمدرسه اهل البیت، ص۳۳-۳۹

[۱۸] . https://www.muqbel.net/fatwa.php?fatwa_id=376

[۱۹] . هرچند در ذیل اخوان المسلمین جهان اسلام شاهد گرایشات نزدیک به صوفیه هستیم ولی در حزب اصلاح یمن این امر وجود ندارد و بدنه نخبگان این حزب را سلفی های حرکی تشکیل می دهند.

[۲۰] . اصطلاحی صوفی که به سادات حسینی اطلاق می‎شود

[۲۱] . http://www.ypageency.net/309083

[۲۲] . https://www.sadaalhakika.com/news/18572

[۲۳] . https://b2n.ir/z59888

[۲۴] . https://yemenscholars.com/articles/11

[۲۵] . https://al-akhbar.com/Yemen/310555

[۲۶] . https://b2n.ir/p15757

[۲۷] . https://laamedia.net/news.aspx?newsnum=32227

[۲۸] . ر.ک؛ گزارش راهبردی طریقت نهیانیه؛ حمید عظیمی و وحید اخوت، اندیشکده مرصاد

[۲۹] . http://www.ypageency.net/309083

[۳۰] . https://www.yemeress.com/yementoday/23856

[۳۱] . https://osesgy.unmissions.org/sites/default/files/ltfq_hwl_lhdyd.pdf

[۳۲] . https://sanaacenter.org/ar/publications-all/the-yemen-review-ar/11950

[۳۳] . https://hunaaden.com/news62440.html

[۳۴] . https://b2n.ir/m37320

[۳۵] . https://www.alhabibali.com/biography-ar/

[۳۶] . https://www.elwatannews.com/news/details/712128

[۳۷] . عظیمی حمید و اخوت وحید؛ همان

[۳۸] . https://b2n.ir/x88155

[۳۹] . عظیمی حمید و اخوت وحید؛ همان

[۴۰] . https://b2n.ir/p15757

[۴۱] . https://b2n.ir/s36173

[۴۲] . https://www.thagafaqurania.com/archives/40667

[۴۳] . https://b2n.ir/k80295

[۴۴] . https://www.zaidiah.com/articles/7364

[۴۵] . https://www.ansarollah.com/archives/334774

[۴۶] . https://www.ansarollah.com/archives/352228