بازخوانی ارزش های مشترک ادیان

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، رسیدن به این تفاهم که می‌توانیم یکدیگر را تحمل کنیم و حرف‌های یکدیگر را بشنویم و از وجود ارزش های مشترک ادیان بین خود آگاهی پیدا کنیم بی آن که لزوماً خود را بر حق و دیگران را باطل تصور کنیم سنگ بنای تلاش مشترک معتقدان ادیان الهی برای ساخت دنیای بهتری می‌باشد. متأسفانه حافظه تاریخ انباشته از نابردباری و عدم تحمل بین مردمانی است که در واقع ارزش‌های مشترک در زندگی فردی و اجتماعی می‌توانست امکان زندگی مسالمت‌آمیز بین آنها را فراهم نماید. ولی تعصبات،، خودمحوری‌ها و فراموش نمودن ارزش‌های مشترک مانع آن شده است که انسان‌ها در سلامت و تفاهم با یکدیگر راه حل غلبه بر مشکلات و نارسایی‌ها را آسان‌تر پیدا نموده و براساس آنها عمل نمایند.

در طی تاریخ به شکل‌های مختلف گفت و گو بین ادیان وجود داشته است که برخی با آن درگیر و برخی از آن کناره می‌گرفته‌اند. اکنون با وجود روابط گسترده و پیچیده انسانی و جامعه جهانی، نمی‌توان در لاک خود فرو رفت و از دیگران دوری جست. چالش‌های فراوان فراروی بشر امروزی بر سر بسیاری از مسائل مشترک، ضرورت گفت و گو برای شناخت بهتر از یکدیگر و نزدیکی نقطه نظرها برای حل مشکلات را ضروری می‌‍‌سازد و در این زمینه گفت و گوی بین ادیان به عنوان یکی از عوامل بنیادین تأثیرگذار بر فرهنگ و روحیات و عملکرد افراد می‌تواند در حل مشکلات بشر امروزی چاره‌ساز باشد. مسلماً گفت و گو بر مبنای «ارزش‌های مشترک» می‌تواند شروع و آغازی مناسب برای شناخت بهتر و ادامه همکاری باشد. ارزش‌های مشترک در میان ادیان توحیدی بسیار و متعددند که در این جا به برخی از آنها می‌پردازیم:

۱- ایمان به خداوند : اعتقاد به وجود خداوند یکتا که ازلی و آفریدگار هستی و قادر مطلق است، ستون اصلی و سنگ بنای همه ارزش‌های مشترک ادیان توحیدی است چرا که ایمان به خداوند که در همه جا حاضر و بر هر امری ناظر است و نه تنها از اعمال انسان‌ها بلکه از نیات و افکار آنها با اطلاع است بر همه جوانب زندگی فردی و اجتماعی فرد مؤمن سایه انداخته و او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و همه فرایض و نواهی و اخلاقیات بر این مبنا ارزش پیدا می‌کند همان‌طور که حبقوق نبی (فصل ۲ آیه ۴) می‌فرماید : « فرد صالح بر اساس ایمانش زندگی می‌کند» و از آن پا فراتر نمی‌نهد. تنها باور به خداوند و نظارت اوست که تضمینی برای عمل به رفتارهای اخلاقی و عقلانی است. اعتقاد به خدای یگانه اساسی‌ترین اشتراک ادیان توحیدی در مقابله با جریان‌های الحادی و مادی گراست که انسان را محدود به این دنیا و در حد کالایی مادی می‌دانند.

۲- ارزش‌ انسان آدمی به عنوان والاترین آفریده هستی که آفرینش و همه خلقت به خاطر او تکوین یافته است می‌تواند از دیگر اشتراکات ادیان باشد. این اصل که انسان از نظر معنوی شبیه خدا آفریده شده است، اساس تعلیمات دانشمندان یهود درباره وجود انسانی است. از این لحاظ انسان بر همه مخلوقات جهان فضیلت دارد و عالی‌ترین نقطه در کار آفرینش است. ربی‌عقیوا از دانشمندان به نام دوران تلمود می‌گوید: «انسان از این جهت که با ساختار و جوهره الهی آفریده شده است، شریف است. آگاهی او از این موضوع، ارزش او را بیشتر می‌کند، چنان که تورات (سفر پیدایش فصل ۹ آیه ۶) می‌فرماید «زیرا خداوند، انسان را به شکل معنوی خدا آفرید». (تلمود – فصول پدران فصل ۳ بند ۱۸) در گفتار دیگری از تلمود گفته می‌شود:

«یک انسان با همه عالم آفرینش برابر است» (تلمود – رساله آووت دِربی ناتان ۳۱). حضرت آدم، نخست یک فرد تنها آفریده شد تا به تو بیاموزد، هر آن کس که جان آدمی را تباه ‌کند، کتاب مقدس بدو این نسبت را می‌دهد که گویی او، یک جهان کامل را از بین برده است و هر آن کس که جانی را از نابودی نجات بخشد، گویی جهانی کامل را نجات داده است. (تلمود – رساله سنهدرین فصل ۴ بند ۵) یا در روایتی دیگر گفته شده که، خداوند در ابتدا حضرت آدم را تنها و تک آفرید تا فردی به دیگری نگوید پدر من از پدر تو بزرگ‌تر و ارجح است. (تلمود – رساله سنهدرین برگ ۳۸) این امر بیان‌گر این موضوع است که یک فرد به خاطر نژاد، رنگ پوست و سایر تفاوت‌های فیزیکی و مادی بر دیگری برتری ندارد. و نقل قولی از حضرت الیاس نبی است که می‌فرماید: «من آسمان‌ها و زمین را شاهد می‌گیرم که چه یهودی و چه غیریهودی، خواه مرد و خواه زن، غلام یا آزاد، در پیشگاه الهی تفاوتی ندارند، مگر آن که هر فرد برطبق اعمالش مورد عنایت خداوند قرار می‌گیرد. (تانا دِوِه الیاهو ربا : ۱۰)

گذشته از این، چون انسان به شکل معنوی خداوند آفریده شده است، از این رو می‌بایست این حقیقت را همواره در روابط خود با سایر انسان‌ها مد نظر داشته باشد. توهین و بی‌حرمتی به یک انسان، در واقع بی‌حرمتی به خداست. آیه «همنوعت را مانند خودت دوست بدار» (سفر لاویان فصل ۱۹ آیه ۱۸) اصل مهم و اساسی تورات قلمداد می‌گردد. بدین ترتیب ادیان الهی، اولین قدم برای دعوت انسان به توحید و نیز هدایت او برای زندگی سعادت‌مندانه را ارزش بخشیدن به شخصیت‌ انسانی او دانسته‌اند. این ارزشمندی بی‌جهت و بی‌اساس نیست زیرا همان‌گونه که از تورات نقل شد، ماهیت معنوی آدم، الهی است، ولی این که خود او نیز بداند که «به شکل معنوی خداوند» آفریده شده است، رابطه او با خالق و همنوعان را تنظیم می‌کند و این امر می‌تواند سنگ بنای قوانین حقوق بشر بر مبنای ادیان توحیدی باشد که متأسفانه عدم توجه به آن، هر از گاهی موجب درگیری و جنگ در نقطه‌ای از جهان می‌گردد و خود جنگ که معلول عدم تفاهم است عدم تفاهم بیشتر را به دنبال می‌آورد.

۳- وحی و نبوت اعتقاد به وجود پیامبران و ابلاغ فرامین الهی از جانب خداوند به انسان، دیگر ارزش مشترک ادیان توحیدی محسوب می‌گردد. این امر که خداوند اراده و خواست خود را به وسیله افراد صالحی به انسان‌ها اطلاع داده است ولی نبوت هدیه‌ای نیست که از طرف خداوند به طور دلخواه به عده‌ای از اشخاص اعطا شود، بلکه حد اعلای یک آمادگی و تطهیر جسمانی و روانی و تجهیز عقلانی و فکری استثنایی است که انسان می‌تواند به آن نایل گردد، ارزش والای انبیاء را مشخص می‌سازد و پیروی از سیره و روش آن بزرگواران در ابعاد و مراحل مختلف زندگی از جمله عبودیت خداوند، تقوی، عدالتخواهی، مبارزه با ظلم، استکبارستیزی، اخلاق و رفتار حسنه و …. می‌تواند کارساز باشد.

۴- منجی موعود : اندیشه نجات‌بخشی و انتظار برای موعودی که خواهد آمد و نظامی منطبق با قوانین الهی و آسمانی برقرار خواهد کرد، یکی از مهمترین بخش‌های اعتقادی ارزش‌های مشترک در ادیان توحیدی است. هر چند این که ویژگی‌های این موعود چیست و کی و کجا ظهور خواهد کرد، در همه ادیان یکسان نیست اما آن چه که در این اندیشه مشترک است این است که نجات دهنده‌ای از خاندان نبوت خواهد آمد که به خوی پسندیده، تقوی و دانش و همه صفات نیکو آراسته و از بدی‌ها و زشتی‌ها مبراست. در دین یهود منجی موعود ماشیح به معنای مسح و تدهین شده نام دارد و به تصریح کتاب مقدس از خاندان داود پیامبر است. ظهور آن حضرت فرا رسیدن روز حسابرسی الهی را بشارت خواهد داد. صبر و انتظار برای ظهور ماشیح تنها یک صفت خوب نیست بلکه یک فریضه مهم مذهبی به شمار می‌آید. به همین دلیل عتقاد و انتظار برای او جزء اصول سیزدهگانه دین یهود قرار گرفته است.

و برخی، اصل ایمان به ماشیح و نجات را تکمیل کننده فرمان اول مجموعه ده فرمان می‌دانند که خداوند در اولین فرمان، چنین می‌فرماید (سفر خروج فصل ۲۰ آیه ۲): «من خدا خالق تو هستم که تو را از سرزمین مصر، از خانه بردگی بیرون آوردم‌». در اینجا خداوند، وجود و شناسایی خود را به موضوع آزادی و نجات از بندگی سرزمین مصر مرتبط می‌نماید، یعنی ایمان و انتظار برای نجات و آزادی مکمل اعتقاد به وجود خداوند و توحید است. ایمان به ظهور منجی و انتظار برای فرارسیدن ایام نجات نهایی که پیامدهایی همچون پایان بدی و الحاد، درک بسیار کامل‌تر از الاهیت و آگاهی واقعی از وجود خداوند، پرستش و ستایش جهانی خداوند، همزیستی مسالمت‌آمیز و صلح جهانی، برکت و سعادت و پایان بلایا و اتفاقات ناگوار و …. و در نهایت رستاخیر مردگان را به دنبال دارد، فرد مؤمن را به پویایی و حرکت وا می‌دارد تا برای رسیدن به این هدف عالی تلاش نموده تا خود و جامعه و کل بشریت را هر چه سریع‌تر به این سعادت برساند.

۵- ارزش‌های اخلاقی: از دیگر مشترکات ادیان توحیدی، ارزش‌های اخلاقی است. منشاء ارزش‌های اخلاقی خداست همان‌طور که در تفسیر تلمود بر آیه‌ای از تورات که می‌فرماید: «در تمام راه‌هایش سلوک کنید و به او (خداوند) ملحق شوید» (سفر تثنیه فصل ۱۱ آیه ۲۲) بیان می‌شود : چگونه خداوند مهربان است تو نیز مهربان باش، چگونه باریتعالی به مخلوقاتش خیر می‌رساند تو نیز چنین عمل نما و …. یا گفته می‌شود : «تورات ابتدایش اعمال حسنه است: «خداوند برای آدم و حوا لباس‌هایی از جنس پوست ایجاد کرد و ایشان را پوشانید». (سفر پیدایش فصل ۳ آیه ۲۱) و پایانش نیز اعمال حسنه است (سفر تثنیه فصل ۳۴ آیه ۶): «او (حضرت موسی) را در گَی دفن کرد» (تلمود – رساله سوطا برگ ۱۴) میخای نبی می‌فرماید:

(فصل ۶ آیه ۸) ای آدم، خداوند به تو اطلاع می‌دهد که چه چیز نیکوست و او از تو چه می‌خواهد – چیزی نمی‌خواهد- مگر انجام دادن داوری عادلانه و انصاف، دوست داشتن نیکی و این که با حیا و عفت به درگاه خداوند سلوک نمایی. ارزش‌های اخلاقی مبتنی بر دین است که تمدن‌ها را حرکت بخشیده و برمبنای قواعد و قوانینی استوار نموده است و تضمینی برای اجرای قوانین و احکام ایجاد می‌نماید. این ارزش‌ها می‌تواند و باید در ابعاد مختلف زندگی جاری گشته تا ناهنجاری‌ها از چهره جامعه و جهان بزداید. ارزش‌های مشترک بسیار دیگری از جنبه‌های فقهی و شرعی همانند نماز، روزه، قوانین پاکی و طهارت، حلال و حرام و …. وجود دارد که می‌توان در فرصت دیگر به آنها پرداخت.

در پایان، تشکیل جلساتی از این دست کمک خواهد کرد که تفاهم بین نخبگان ادیان حاصل گردد و انعکاس همین جلسات و درک و بررسی ارزش‌های مشترک دینی و انتشار و تفهیم آنها بین اقشار مردم از هر دین و عقیده به صلح و برادری و ایجاد شرایط بهتر برای زندگی معنوی و مادی انسان منجر خواهد شد. خوشبختانه در میان ما ایرانیان و در فرهنگ ایرانی قبل و بعد از اسلام، علیرغم افت و خیزهای فراوان، زندگی صمیمانه بین پیروان ادیان ، اقوام و مذاهب مختلف برقرار بوده و در جغرافیای ایران چه در پهنه گسترده گذشته و چه در مرزهای کنونی، فرهنگ ایرانی – اسلامی هرگز پذیرای تعصبات مذهبی – قومی و نژادی نبوده و زیارتگاه‌ها و معابد مختلف و مقابر انبیای یهود و مسیحیان و زرتشتیان یکی از نشانه‌های وجود تسامح و تساهل در فرهنگ ایرانیان می‌باشد. ما امیدواریم که این گونه نشست‌ها استمرار یابد و من وظیفه خود می‌دانم که از مرکز گفتگوی ادیان و مسئولین محترم آن که موجبات این گفتگو را فراهم آورده‌اند قدردانی و تشکر نمایم.