محمود ملکی: طبق روایات امام رضا (ع) معاویه جزء صحابه پیامبر (ص) نیست

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، دکتر محمود ملکی، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی در نشست علمی «صحابی پیامبر در روایات امام رضا (ع)» با اشاره به نقش امام رضا (ع) در احیای سنت نبوی، گفت: به عنوان نمونه می‌توان به ماجرای عجیبی اشاره کرد که مرتبط با بحث طلاق است؛ مردی قسم یاد کرد که من همسرم را طلاق می‌دهم اگر معاویه صحابه پیامبر(ص) نباشد. قسم این فرد مقارن با دوره حضور امام رضا (ع) در خراسان یعنی سال ۲۲۰۱ تا ۲۲۰۳ هجری قمری بوده است؛ وقتی در این زمینه به امامرضا(ع) مراجعه شد و گفتند که این مرد همسرش را طلاق داده است فرمودند زن مطلقه نیست.

ملکی افزود: فقها و علما نامه‌ای به امام رضا (ع) می‌نویسند و می‌پرسند که استناد و دلیل شما برای اینکه این طلاق انجام نشده است چیست و امام رضا(ع) هم به روایتی از ابوسعدی خدری از پیامبر(ص) اشاره فرمودند و اینکه خدری گفته است در روز فتح مکه عده زیادی نزد پیامبر(ص) آمدند که ما هم قصد داریم همراه با شما به سمت مدینه هجرت کنیم ولی ایشان تأکید فرمودند که چنین هجرتی جایز نیست و آن را باطل کردند، زیرا بعد از فتح مکه، این شهر هم جزء بلادی شد که اسلام در آن حاکم است. امام(ع) فرمودند که پیامبر(ص) کسانی را که روز فتح مکه مسلمان شدند، اصحاب خود قرار ندادند و فقها هم این استدلال امام(ع) را پذیرفتند.

این پژوهشگر حدیث تصریح کرد: این حدیث در عیون اخبارالرضا نقل شده است که قدیمی‌ترین کتاب در مورد امام(ع) به صورت مستقل نوشته شده است و این کتابی است که شیخ صدوق آن را نوشت و به صاحب بن عباد، وزیر آل‌بویه هدیه داد. شیخ صدوق از حاکم ابوعلی حسین بن احمد بیهقی این روایت را نقل کرده است(کلمه حاکم به معنای شخصی که حکومت دارد نیست بلکه مراد کسی است که احادیث زیادی حفظ است مانند حاکم نیشابوری و …)؛ حاکم کتابی در مورد ولات خراسان داشته است؛ یعنی تاریخ و اخبار والیان و قاریان خراسان در آن تدوین شده بود که این کتاب از بین رفته ولی شیخ صدوق به آن دسترسی داشته است.

وی افزود: بیهقی هم از شخصی به نام محممدبن یحیی نقل کرده است که صاحب کتاب«الاوراق» است که بخش امام رضا(ع) آن از بین رفته است و وی هم از فردی به نام احمد بن اسحاق طالقانی نقل کرده است.(طالقان شهری بین مرو و بلخ در خراسان بوده است). داستان از این قرار است که فردی قسم به طلاق می‌خورد(حلف رجل بخراسان …) مثلاً فرد می‌گفته است این زن مطلقه است اگر معاویه از اصحاب رسول‌الله نباشد؛ کلمه حلف در این تعبیر در واقع همان شرط است.

طلاق مشروط در فقه شیعه جایز نیست

ملکی بیان کرد: ماجرای قسم به طلاق نوعی قسم‌خوردنی است که برخی وقتی می‌خواهند این کار را بکنند شرط می‌گذارند و آن را تعلیق می‌کنند که مطلقاً در فقه شیعه مورد قبول نیست طلاق مشروط به چیزی باشد، ولی در بسیاری از مذاهب اهل سنت قبول شده است یعنی شرط برای طلاق قائل بودند و به خصوص اینکه این موضوع در فقه حنفی رواج داشت.

پژوهشگر و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی وابسته به بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با بیان اینکه روایت درصدد بیان این است که معاویه جزء صحابه نیست، اضافه کرد: این فرد قائل بود که معاویه از اصحاب نیست لذا عملاً زنش را طلاق نداده است ولی فقها گفتند که معاویه جزء صحابه است لذا این طلاق واقع شده است. در آن دوره معتقد بودند کسی که پیامبر(ص) را فقط ببیند یعنی ولو با یک نگاه جزء صحابه ایشان و دارای فضیلت است.

ملکی با بیان اینکه در نیمه دوم قرن دوم، شاگردان ابوحنیفه در مرو بسیار فعال بودند از جمله عبدالله بن مبارک، اظهار کرد: این شاگردان، فکر ابوحنیفه را از مدینه به خراسان منتقل کردند و به همین دلیل هم گفتند که طلاق را می‌توان مشروط کرد بر خلاف فقه اهل بیت(ع) که مطلقاً شرط را در طلاق نمی‌پذیرند. امام رضا(ع) قطعاً طلاق مشروط را قبول ندارند ولی وقتی در این مسئله به ایشان رجوع می‌شود با استفاده از نوع تفکر و زبان طرف مقابل یعنی همان قاعده طلاق مشروط با او محاجه می‌کنند که همان روایت ابوسعید خدری است.

ابطال هجرت از مکه در روز فتح مکه

ملکی بیان کرد: ابن ابی شیبه با یک واسطه همین روایت را از ابوسعید خدری نقل کرده است که در روز فتح مکه، پیامبر(ص) سوره نصر را قرائت فرمودند و خطاب به افرادی که قصد هجرت داشتند، فرمودند: «انتم خیر و اصحابی خیر»؛ شما افراد خوبی هستید که ایمان به اسلام آوردید ولی الان هجرت از مکه به مدینه معنا ندارد زیرا هجرت وقتی است که انسان از دار کفر به دار اسلام برود ولی الان مکه هم دارالاسلام است.

وی افزود: بحث بنده در اینجاست که پیامبر(ص) در این روایت این افرادی را که گفتند ما قصد داریم هجرت کنیم جزء اصحاب خود برنشمردند؛ یعنی کسانی را که در روز فتح مکه ایمان آوردند با اینکه مورد تشویق قرار دادن ولی جزء صحابه حساب نکردند و معاویه هم در زمره این افراد بود. انتم خیر و اصحابی خیر عملاً گویای این است که شما با اصحاب من فرق دارید؛ برخی منابع اهل سنت نقل کرده‌اند که ایشان فرمودند: انتم حیًزی و اصحابی حیًز؛ یعنی وضعیت و موقعیت شما و اصحاب من تفاوت دارد و شما اصحاب نمی‌شوید و فقها هم مجبور شدند که سخن امام رضا(ع) را بپذیرند.

مسلمین بعد از فتح مکه صحابه پیامبر(ص) نیستند

پژوهشگر و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی اضافه کرد: دقیقاً طبق این فرمایش امام رضا(ع) کسانی که بعد از فتح مکه مسلمان شدند جزء اصحاب حساب نمی‌شوند؛ در واقع امام(ع) با این تفکر که صحابه را دایره‌ای وسیع می‌دانستند مقابله کردند زیرا در خراسان آن روز مسلمین بعد از فتح مکه و کسانی که یک روز پیامبر(ص) را دیده‌اند صحابه حساب می‌کردند و امام این تفکر باطل را زیر سؤال بردند.

وی افزود: سعیدبن مسیب گفته است که فرد باید مدتی مثلاً یک یا دو سال همراه پیامبر(ص) باشد و در یکی دو غزوه شرکت کرده باشد تا بتوان او را صحابی دانست؛ واقدی هم در کتاب المغازی که در سال ۲۰۷ با ۲۰۹ از دنیا رفته، آورده است که هر کسی که اسلام آورده و رسول‌الله(ص) را دیده است و امر دین را درک و راضی به دین شده باشد نزد ما کسی است که جزء صحابه محسوب می‌شود.

ملکی اضافه کرد: احمد بن حنبل گفته است هر کسی که یک سال یا یک ماه و یا یک روز با پیامبر(ص) مصاحبت کرده و یا او را دیده باشد یعنی به اندازه‌ای که با ایشان همراهی کرده باشد صحابه است. بخاری درکتاب فضائل صحابه آورده است کسی که با پیامبر(ص) مصاحبت کرده و یا ایشان را دیده باشد در حالی که جزء مسلمین است جزء صحابه او هم حساب می‌شود؛ صحابی‌بودن دایره بسیار وسیعی در تعریف علمای اهل سنت دارد که مورد قبول امام رضا(ع) نیست.

پژوهشگر و عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم اسلامی رضوی افزود: البته کسانی مانند سمعانی معتقدند که افرادی که مصاحبت زیادی با پیامبر(ص) داشتند صحابه بودند؛ جاحز می‌گوید کسی که مدت طولانی با پیامبر(ص) است و هم باید از او روایت نقل کرده باشد؛ قاضی عیاض هم نظر عجیبی دارد و گفته است اگر کسی در زمان پیامبر(ص) متولد شده باشد ولو اینکه ایشان را ندیده باشد جزء صحابه است که جای تامل زیادی دارد. امام رضا(ع) با استناد به برخی از همین تعاریف خود علمای اهل سنت که به آن اشاره شد تاکید دارند که معاویه جزء اصحاب پیامبر(ص) محسوب نمی‌شود لذا فضائلی که بعدها برای او تراشیده شده جای پذیرش و مقبولیت ندارد.

وی افزود: مرحوم جعفر مرتضی عاملی هم فرموده است که طلقاء جزء صحابه نیست؛ طلقاء کسانی بودند که در روز مکه آزاد شدند که معاویه و بنی‌امیه و ابوسفیان در زمره این افراد هستند. اینها اسلام‌آورندگان روز فتح مکه هستند ولی جزء صحابه نیستند و این فقه‌الحدیث و شرح حدیث از امام رضا(ع) در تبیین روایتی از پیامبر(ص) بسیار جالب و راهگشا برای ما است.

معاویه صحابه پیامبر(ص) نیست

بنابر گزارش ایکنا، ملکی در جمع‌بندی این بحث تاکید کرد: این روایت، حدیث ۳۴ باب علل کتاب عیون اخبارالرضا(ع) نوشته شیخ صدوق است و براساس این حدیث، امام رضا(ع) فرمودند معاویه جزء اصحاب پیامبر(ص) نیست؛ ما در بررسی سندی این روایت عرض کردیم که محمدبن احمد بن اسحاق طالقانی و پدر وی در سلسله اسناد این روایت ناشناخته هستند لی این دلیل بر عدم اعتبار روایت نیست زیرا اگر کسی با خراسان آن زمان آشنا باشد مشخص خواهد شد که این اتفاق، رخدادی عادی در آن شرایط است زیرا در خراسان آن روز فقه حنفی رواج زیادی داشت و عده زیادی از مردم از فقه او تقلید می‌کردند لذا وجود چنین عقیده باطلی هم بعید نیست.