ماجرای خشونت‌های قومیتی اخیر در کرکوک عراق چیست؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، ثبات آتی شهر کرکوک عراق به دلیل دست و پنجه نرم کردن جوامع کرد، عرب و ترکمن با نارضایتی‌های تاریخی و ادعاهای رقابتی، نگرانی‌ها را هم در سطح محلی و هم در صحنه بین‌المللی از شعله‌ور شدن تنش‌های قومیتی در این شهر برانگیخته است.

کرکوک، استانی چند قومیتی و نفت‌خیز در شمال عراق و منطقه‌ای مورد مناقشه تاریخی بین دولت فدرال عراق و دولت اقلیم کردستان است.

حزب دموکرات کردستان و نیروهای امنیتی پیشمرگه در سال ۲۰۱۴ کنترل کرکوک را به دست گرفتند اما در سال ۲۰۱۷ توسط نیروهای فدرال عراق، به دنبال برگزاری رفراندوم استقلال کردستان، از این استان اخراج شدند و حزب دمکرات کردستان مقرهای خود را تخلیه کرد. از آن زمان، نیروهای امنیتی عراق از آن مقرها استفاده کرده‌‌اند.

تنش‌های اخیر ابتدا در اواخر ماه آگوست آغاز شد، زمانی که جوامع عرب و ترکمن در کرکوک به دستور محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق مبنی بر تحویل ستاد فرماندهی عملیات مشترک ارتش عراق در محله کردنشین شهر شوراو (Shoraw) به حزب دموکرات کردستان اعتراض کردند.

معترضان بزرگراه کرکوک – اربیل را مسدود و خیمه‌های تحصن برپا کردند و رانندگان را مجبور کردند از خیابان‌های شهر شوراو برای رفتن به اربیل استفاده کنند. در مقابل کردها در شوراو و سایر مناطق تظاهراتی علیه این تحصن برگزار کردند و از مقامات محلی خواستند که بزرگراه را بازگشایی کنند. بلافاصله پس از این اقدام کردها، اوضاع به خشونت تبدیل شد.

دیده‌بان حقوق بشر در بیانیه‌ای در ۸ سپتامبر گفت: «به نظر می‌رسد که نیروهای امنیتی عراق بدون هشدار قبلی در ۲ سپتامبر ۲۰۲۳ در کرکوک به سوی تظاهرکنندگان تیراندازی کردند که حداقل ۴ نفر کشته و ۱۶ تن مجروح شدند».

بر اساس گزارشات رسانه‌ای، چهار کُرد از جمله؛ سه غیرنظامی و یک نیروی پیشمرگه از اتحادیه میهنی کردستان بر اثر تیراندازی نیروهای امنیتی عراق کشته شدند.

مسعود عبدالخالق، رئیس موسسه رسانه‌ای استاندارد کرد در مصاحبه‌ای گفت: «تنش‌های اخیر در کرکوک نتیجه اوج گرفتن چندین عامل از جمله احساسات شوونیستی عمومی علیه کردها در کرکوک، سفر اخیر هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه به عراق و دیدار وی با گروه‌های ترکمن و اظهاراتش مبنی بر اینکه کرکوک یک شهر ترکمن نشین است، می‌باشد. علاوه بر این، انتخابات استانی آتی خود یکی از عوامل تحریک تنش در این استان است.»

برای اولین بار از سال ۲۰۰۵، قرار است انتخابات استانی در کرکوک در تاریخ ۱۸ نوامبر برگزار شود.

عبدالخالق اضافه کرد: «کسانی که راه را بستند و مخالف بازگشت حزب دموکرات کردستان به کرکوک بودند، متحدان نزدیک حزب دموکرات کردستان هم در بغداد و هم در اربیل بودند. کردها متعجب شده‌اند و نمی‌توانند بفهمند که چرا این کار را می‌کنند. فکر می‌کنم این به انتخابات مربوط می‌شود. اغلب حزب دمکرات کردستان، عرب‌ها و ترکمن‌ها در خدمت منافع یکدیگر در شهر هستند.»

پس از این حادثه مرگبار، السودانی دستور تشکیل یک کمیته حقیقت یاب را صادر کرد و متعهد شد که مقصران را بازخواست خواهد کرد. خانواده‌های متوفیان به رسانه‌های محلی گفتند که عزیزانشان بر اثر شلیک مسلسل‌های سنگین، به احتمال زیاد از خودروهای زرهی مستقر «توسط ارتش عراق» در کرکوک کشته شدند.

دادگاه فدرال عراق اکنون به طور موقت واگذاری ستاد پلیس فدرال عراق به حزب دموکرات کردستان را به حالت تعلیق درآورده است.

ائتلاف حاکم بر عراق، یعنی ائتلاف اداره دولت که در اکتبر ۲۰۲۲ از السودانی برای نخست‌وزیری عراق حمایت کرد، در ۱۰ سپتامبر در بغداد با حضور السودانی و رئیس مجلس این کشور جلسه تشکیل داد و با اعزام «کمیته رهبری» به کرکوک برای یافتن راه‌حل‌هایی برای مشکلات اخیر، به‌ویژه موضوع ستاد و انجام تنظیمات اداری موافقت کرد.

بر اساس اصل ۱۴۰ قانون اساسی عراق، دولت عراق موظف است وضعیت کرکوک و سایر مناطق مورد مناقشه را مشخص کند و با برگزاری سرشماری و همه پرسی مشخص شود که آیا مردم این مناطق می‌خواهند تحت حاکمیت دولت فدرال عراق باقی بمانند یا به اقلیم کردستان عراق بپیوندند.

این ماده ضرب الاجل روشنی را برای همه پرسی تعیین کرده بود – حداکثر تا ۳۱ دسامبر ۲۰۰۷ – با این حال رفراندوم تاکنون صورت نگرفته است.

السودانی در مصاحبه‌ای که در ۱۲ سپتامبر از تلویزیون دولتی العراقیه پخش شد، اعتراف کرد که تنش‌ها در شهر مربوط به انتخابات استانی، «بی اعتمادی» و عدم هماهنگی میان گروه‌های قومی شهر کرکوک به دلیل مسائل طولانی مدت است.

السودانی در جریان آن مصاحبه از کسانی که در ائتلاف دستور کار کابینه او را امضا کرده بودند انتقاد کرد، زیرا آن دستور کار شامل یک مورد است مبنی بر اینکه مقرهای مرکزی در استان‌های کرکوک، نینوا و دیالی باید به طرف‌‎های مربوطه تحویل داده شود.

بر اساس سیاست کابینه السودانی، راکان ساعد الجبوری، سرپرست فرمانداری کرکوک از سال ۲۰۱۷، باید با یک فرماندار کرد جایگزین می‌شد. با این حال، او به دلیل رقابت‌های سیاسی بین حزب دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان بر سر این سمت، وی همچنان در این سمت باقی مانده است.

کارخ نوالدین، مدیر رسانه‌ و روابط عمومی دانشگاه کردستان اقلیم کردستان عراق در مصاحبه‌ای گفت: «همه بر بازگشت حزب دموکرات کردستان توافق کرده‌اند، اما آنچه این روزها شاهد آن هستیم تب خالص انتخاباتی است و هم عرب‌های سنی و هم ترکمن از این موضوع استفاده می‌کنند تا مردم خود را با روایت‌های قومیتی شارژ کنند تا توجه و آرا را در انتخابات آتی به دست آورند».

وی افزود: «اعراب سنی نمی‌خواهند موقعیت استانداری را از دست بدهند، اما ترکمن‌ها نیز از نداشتن استاندار ترکمن از سال ۲۰۰۵ خرسند نیستند. کردها و عرب‌ها از آن زمان تاکنون این مقام را چندین بار بدست آورد‌اند.»

در انتخابات استانی که در سال ۲۰۰۵ برگزار شد، کردها ۲۶ کرسی از ۴۱ کرسی را به دست آوردند، ترکمن‌ها ۹ کرسی را به دست آوردند، اما اعراب سنی تنها ۶ کرسی به دست آوردند زیرا اکثر جامعه عرب سنی عراق روند سیاسی و انتخابات را تحریم کرده بودند.

تحلیلگران و کارشناسان مسائل سیاسی اعتقاد دارند که در انتخابات استانی آتی کرکوک، کردها احتمالا اکثریت را بدست خواهند آورد. این اکثریت تا حد زیادی به مشارکت فعال حزب دموکرات کردستان در انتخابات آینده بستگی دارد.

کارخ نورالدین پیش بینی کرد: «از آنجایی که در انتخابات اخیر دو کرسی از ۱۲ کرسی پارلمان را به دست آوردند و قدرت قدیمی اکثریت یعنی اتحادیه میهنی کردستان تنها سه کرسی را به دست آورد، انتظار می‌رود که حزب دموکرات کردستان آرای زیادی به دست آورد و به یک قدرت بزرگ سیاسی تبدیل شود.»

حزب دموکرات کردستان با توجه به روابط خود با ترکیه، همچنین فرصتی برای ایجاد اتحاد با جبهه ترکمن‌های عراق و به تبع آن احزاب دیگر کرد و ارائه چند پست ارشد و معرفی استاندار بعدی برای کردها دارد.

در واکنش به بحران اخیر، وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا از مقامات عراقی و کردی خواسته است تا به دنبال راه‌حلی از طریق گفتگو و حمایت از قانون اساسی عراق در مواجهه با تشدید تنش‌ها در کرکوک باشند.

در همین حال، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در کنفرانس خبری مشترک با حسین عبداللهیان، همتای ایرانی خود در ۳ سپتامبر گفت: «ما از تنش‌هایی که منجر به تلفات جانی در کرکوک شده است، ناراحت و نگران هستیم.» وی در این نشست خبری کرکوک را «وطن اجدادی قوم ترکمن» خواند.

وزیر امور خارجه ایران نیز به نوبه خود بر لزوم همکاری امنیتی بیشتر ایران و ترکیه در عراق و شمال شرق سوریه که عمدتاً توسط حزب اتحاد دموکراتیک کرد اداره می‌شود – از نظر آنکارا به عنوان امتداد حزب کارگران کردستان تلقی می‌شود – تاکید کرد.