نظر فقها درباره حقوق کودک
مرحوم آیت‌الله لنکرانی در گفتگو با مؤلف کتاب «حقوق کودک» می‌فرماید: اگر ورود کودکان به مسجد سبب زحمت و آزار نمازگزاران نشوند و حضورشان در مسجد باعث علاقمندی آنها به نماز شود، حتی مستحب هم است و برخی فقهای معاصر همچون آیت‌الله مکارم شیرازی این حضور را با دو شرط عدم ایجاد مزاحمت و سبب علاقمندی به مسجد و نماز، مستحب و حتی واجب هم می‌دانند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، مسجد به عنوان پایگاه دینی مسلمانان از مکان‌های مهم در ساختار اجتماعی جامعه اسلامی بوده و است اینجا سؤال پیش می‌آید که آیا کودکان برای حضور در مسجد محدودیتی دارند و بین مسجد و کودک چه ارتباطی وجود دارد؟ و نظر فقه و فقها در این باره چیست؟ شبستان در این باره با حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا پیوندی، مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مؤلف کتاب «حقوق کودک»، گفتگویی داشته که مشروح آن در ادامه می‌آید:
آیا در مبانی و نظرگاه‌های فقهی برای حضور کودک در مسجد دستورات و احکام و تصریحاتی وجود دارد؟
پیوندی: درباره حضور کودکان در مسجد نخستین مسأله آن است که آیا به لحاظ فقهی این مسأله جای بحث دارد یا نه؟ مسجد به عنوان پایگاه دینی مسلمانان از مکان‌های مهم در ساختار اجتماعی جامعه اسلامی بوده و است اینجا سؤال پیش می‌آید که آیا کودکان برای حضور در مسجد محدودیتی دارند و بین مسجد و کودک چه ارتباطی وجود دارد؟ و فقه در این باره چه تصریح می‌کند؟
با مراجعه به فتاوای فقها در این باره با دو یا سه دیدگاه مواجه می‌شویم؛ برخی از فقها کلاً به کراهت حضور کودکان در مسجد فتوا داده و می‌گویند حضور کودک در مسجد کراهت دارد، گویی حضور نداشته نباشد، بهتر است! و قیدی هم در این باره بیان نکرده‌اند. گروه دیگری از فقها کراهت حضور کودکان را مقید به قیودی کرده‌اند مثل کودکانی که حضورشان امکان نجاست مسجد یا عدم رعایت آداب آن را در پی داشته باشد؛ در مقابل برخی فقها این حضور را مستحب یا حتی در مواردی واجب دانسته‌اند. اما … تقریباً همه مراجع به طور کلی راه دادن کودک و مجانین به مسجد را مکروه دانسته‌اند اما برخی فقها در این باره قیودی را برشمرده‌اند مثل آنکه حضور کودکان غیرممیز یا آنها که سبب زحمت نمازگزاران یا نجاست مسجد می‌شوند، کراهت دارد!
مصادیقی از تصریح علما درباره حضور کودک در مسجد وجود دارد؟
پیوندی: مرحوم آیت‌الله لنکرانی می‌فرماید: اگر ورود کودکان به مسجد سبب زحمت و آزار نمازگزاران نشوند و حضورشان در مسجد باعث علاقمندی آنها به نماز شود، حتی مستحب هم است و برخی فقهای معاصر همچون آیت‌الله مکارم شیرازی این حضور را با دو شرط عدم ایجاد مزاحمت و سبب علاقمندی به مسجد و نماز، مستحب و حتی واجب هم می‌دانند.
علمای پیشین هم دیدگاه‌های مختلفی در این باره داشته‌اند همچون کراهت مطلق و نیز کراهت مقید، برخی در بیان مسأله حکم به کراهت نداده و منعی برای آوردن کودکان به مسجد ندیده‌اند اما مهم آنکه هیچ یک از علما فتوا به ممنوعیت این حضور نداده‌اند.
فتاوایی که حکم به کراهت حضور کودکان در مسجد می‌دهد چه چیز را پشتوانه این نظر قرار داده‌اند؟
پیوندی: در این باره دو روایت داریم یکی روایت نقل شده از امام صادق(ع) در منابعی همچون تهذیب الاحکام، علل‌الشرایع و خصال مرحوم شیخ صدوق که می‌فرماید: مساجد را از خرید و فروش، دیوانگان و کودکان، قضاوت، جستن گمشده، اجرای حدود و فریاد کشیدن دور کنید! یعنی حضرت(ع) این موارد را در مسجد دارای کراهت دانسته‌اند.
در روایتی دیگر از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمودند: مساجد خود را از کودکان و دیوانگان و بالا بردن اصوات دور نگاه دارید. این روایت هم در تهذیب‌الاحکام و من‌لایحضره‌الفقیه و دیگر کتب نقل شده است، برخی از منابع با تفاوتی جزئی آن را بیان کرده‌اند.
مرحوم شهید ثانی(ره) می‌فرماید: منظور از کودکانی که حضورشان در مسجد منع شده آنهایی‌اند که به طهارت‌شان اعتمادی نیست و خوب و بد را تشخیص نمی‌دهند اما کودک ممیزی که طهارتش موردوثوق است و خودش اهل مواظبت است کراهتی بر حضورش در مسجد نیست و لازم است او را به آمدن به مسجد و نماز عادت دهیم. طبق فتوای مقام معظم رهبری هم این کراهت مربوط به همان موارد خاص می‌شود.
آیا از نظر لغت‌شناسی واژگانی که در این روایت آمده بر همه کودکان اطلاق می‌شود؟
پیوندی: واژه «صبی» که در این دو روایت آمده در لغت به معنای کودک است اما باید دانست مقصود کدام دوران از کودکی است؟ . در کتب لغت برای این واژه دوران خاصی همچون شیرخوارگی، خردسالی و … نقل نشده اما در قرآن کریم این واژه دم مرتبه به کار برده شده که هر یک به دوره خاصی از کودکی اشاره دارد یک بار درباره ولادت حضرت عیسی(ع) در آیات سوره مبارکه مریم که به شیرخوارگی اشاره دارد: «فَأَشَارَتْ إِلَیْهِ قَالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا؛ مریم به اشاره حواله به طفل کرد، آنها گفتند: ما چگونه با طفل گهواره‌ای سخن گوییم؟» (مریم، ۲۹) و یک بار در اشاره به ماجرای حضرت یحیی(ع) که به دوره خردسالی و نوباوگی اشاره می‌کند «یَا یَحْیَی خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّهٍ وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا؛ای یحیی کتاب [خدا] را به جد و جهد بگیر و از کودکی به او نبوت دادیم» (مریم، ۱۲)؛ لذا می‌توان نتیجه گرفت که این واژه می‌تواند همه دوره کودکی را شامل شود.
سیره معصومان علیهم السلام درباره حضور کودکان در مسجد چه آموزه‌هایی دارد و چه راهی را در این باره پیش پای ما می‌گذارد؟
پیوندی: مرحوم علامه حلّی در بحث سیره معصومان(ع) این نکته را بیان می‌کند اساساً حضور کودک در مسجد کراهت ندارد، وی می‌فرماید: شیخ طوسی درباره قضاوت در مسجد دو قول دارد یکی جواز و دیگری کراهت و اما نظر ما جواز است چنان که امیرالمومنین(ع) در مسجد قضاوت می‌کردند.
سیره نبوی(ص) نیز نشان می‌دهد اولاً ایشان در دوران حضور در مدینه آوردن کودکان به مسجد را نهی نکرده‌اند و روایتی در این باره نداریم و عکس این صادق است و حتی مادران فرزند شیرخوار خود را هنگام نماز به مسجد می‌آوردند و حتی نقل است ایشان روزی دو رکعت پایانی نماز را به دلیل شنیدن گریه کودک، با سرعت بیشتری اقامه کردند این نشان می‌دهد کودکان در مسجد حضور داشته‌اند و این از نظر پیامبر(ص) منعی نداشته است؛ چنان که روایات متعددی از شیعه و اهل سنت بر حضور مستمر امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در مسجد تصریح دارد و همین مهم عدم کراهت حضور کودک در مسجد را می‌رساند.
در تربیت دینی کودک چقدر حضور او در مسجد می‌تواند اثرگذار و راهگشا باشد؟
پیوندی: در روایات تصریح شده بعد از هفت سالگی کودکان را به نماز و عبادت عادت دهید و در وسائل الشیعه بابی در این باره وجود دارد. از راه‌های مهم برای علاقمند کردن کودکان به عبادت، حضور آنها در مسجد است که همراه با سازندگی می‌شود چون مسجد محل عبادت است و حضور کودکان در آن فرصت تربیت و آموزش آنها را فراهم می‌کند. اگر دو روایت درباره کراهت حضور کودکان را کنار بگذاریم در روایاتی که به این حضور تشویق دارد (البته با رعایت شروط مدنظر فقها)، کثرت و تصریحات را درمی‌یابیم، یعنی اگر ایجاد مزاحمت نباشد و مشکلی برای مسجد پیش نیاید حضور کودکان نه تنها منعی ندارد، بلکه رجحان دارد!
در روایت است پیامبر(ص) بر منبر سخنرانی می‌کردند که امام حسن(ع) در خروج از مسجد بر زمین افتادند حضرت رسول(ص) از منبر پایین آمدند تا وی را بگیرند و مردم امام مجتبی(ع) را به ایشان دادند و رسول خدا(ص) فرمودند: خدا شیطان را بکُشد حقیقتاً فرزند وسیله آزمایش است، به خدا هیچ متوجه پایین آمدن از منبر نشدم!
همچنین نقل است که پیامبر(ص) سجده خود را برای حضور امام حسن(ع) روی شانه‌هایشان طولانی می‌کردند. از این رو، بنابر احادیث و اقوال، درمی‌یابیم حضور کودکان در مسجد به طور کلی ایراد ندارد و برخی فقها حکم قطعی به کراهت این حضور و برخی فقها حکم به کراهت مقیدِ این حضور داده‌اند که بیان شد لذا بنابر شرایط کنونی هیچ مانعی برای حضور کودکان در مسجد وجود ندارد.
امروز و به تناسب اقتضائات زمانه جذب و حفظ کودک به مسجد چه آدابی دارد؟
پیوندی: شهید مطهری(ره) ذیل آیه «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا» (طه، ۱۳۲) می‌فرماید: بچه‌ها را باید از کودکی به نماز تربیت داد و محیط باید مشوق کودکان در این باره باشد به کرّات ثابت شده اگر بچه نماز خواندن دیگران را نبیند روحیه عبادت در او یافت نمی‌شود!
باید توجه داشت عبادت جمعی از طریق حضور در مسجد جنبه‌های تربیتی بسیار دارد؛ اساساً بر اساس مقتضیات امروز مسجد باید برنامه مدون برای حضور کودکان داشته باشد و مسجد و ارکان آن فایلی را برای این حضور برنامه‌ریزی کنند این در سازندگی و تربیت کودک نقشی مهم دارد در دوران دفاع مقدس بسیاری از نوجوانان و جوانانی که آماده و اعزام به جبهه‌ها شدند و تربیت و آموخته‌هایشان مسجدمحور بود و اگر امروز هم برنامه‌ریزی داشته باشیم مسجد پایگاهی برای کودکان و نوجوانان می‌شود و این منافاتی با آموزه‌های دینی ندارد.