توپ ماه رمضان؛ سنتی کهن و پایدار در جهان اسلام
شلیک توپ در ماه مبارک رمضان، سنتی دیرینه در شماری از کشورهای اسلامی با پیشینه‌ای به طول چند قرن بوده و تا امروز نیز در مکه مکرمه، قدس شریف، قاهره، استانبول، دمشق، کویت و امارات تداوم داشته است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، آغاز ماه رمضان، ماه مهمانی خداوند برای مسلمانان جهان از اهمیت بسیاری داشته است. برای بسیاری در کشورهای اسلامی این ماه، ماه معنویت، عبادت و پاکی و در عین حال جشن و سرور و دیدوبازدید نیز بوده است. چنین جایگاه خاصی بوده که ماه رمضان را برای قرن‌ها با آداب‌ورسوم ویژه و خاصی همراه کرده است، سنت‌هایی که بسیاری تاکنون نیز زنده مانده و برخی نیز اگرچه به فراموشی سپرده‌شده اما بار دیگر احیا شده است.
اعلام حلول ماه مبارک رمضان، ساعت افطار و سحر و همچنین ساعت آغاز روزه‌داری ازجمله اموری است که با آداب‌ورسوم ویژه‌ای در هر کشور همراه بوده است. یکی از مهم‌ترین این آداب‌ورسوم شلیک توپ رمضان است که در بسیاری از کشورها در هنگام حلول ماه مبارک و همچنین در طول این ماه پربرکت در ساعت افطار، سحر و آغاز روزه‌داری انجام می‌شده است. رسمی که برخی قدمت آن را به بیش از ۶ قرن پیش می‌رسانند. برخی نیز آن را رسمی متأخرتر توصیف کرده که از اواسط قرن هجدهم آغاز شده با این حال این رسم کهن تاکنون نیز در بسیاری از کشورهای جهان رواج دارد.
تاریخچه آغاز شلیک توپ در ماه مبارک رمضان
به گفته بسیاری از مورخان قاهره اولین شهری است که شلیک توپ در ماه مبارک رمضان در آن آغاز شده است. تاریخچه آغاز شلیک توپ در ماه رمضان در قاهره سه روایت مختلف دارد.
به اعتقاد برخی در سال ۱۴۳۳ در دوران حکمرانی ممالیک و در دوره سلطنت سلطان «خوش‌قدم»، یکی از امرای آلمانی توپی به او اهدا کرد و آزمایش توپ به صورت تصادفی در حین اذان مغرب و وقت افطار انجام شد. مردم قاهره تصور کردند که شلیک توپ در این ساعت رسم جدیدی به قصد آگاه ساختن آنها از زمان افطار است و برخی برای سپاسگزاری به دربار سلطان رفتند و او که از این اقدام خرسند شده بود دستور داد تا در هنگام افطار و سحر برای مطلع ساختن مردم توپ شلیک کنند. پس از مدتی توپ خراب شد و شلیک توپ متوقف شدند. مردم هیئتی را انتخاب کردند تا به دربار رفته و از سلطان بخواهند، شلیک توپ را از سر بگیرد، آنها به دربار رفتند و با همسر سلطان که حاج فاطمه نام داشت دیدار کردند و او درخواست مردم را به گوش سلطان رساند، و سلطان نیز توپی به این کار اختصاص داد. ازاین‌رو توپ رمضان در بین مردم قاهره به توپ حاج فاطمه شهرت یافت.
روایت دیگر این است که بعضی از سربازان در عهد اسماعیل پاشا خدیو مصر در حال تمیز کردن توپ بودند که ناگهان گلوله‌ای از آن شلیک شد که تصادفاً در هنگام اذان مغرب قاهره بود، مردم تصور کردند که حکومت رسم جدیدی برای اعلام وقت افطار ایجاد کرده است، فاطمه دختر خدیو اسماعیل وقتی سخن‌ها را شنید از این فکر استقبال و پدر خود را ترغیب کرد تا فرمانی برای شلیک توپ در ایام افطار و سحر صادر کند. خدیو اسماعیل نیز چنین فرمانی صادر کرد و از آن زمان در هنگام افطار و سحر همچنین مراسم و اعیاد مهم دیگر با شلیک توپ همراه شد.
و روایت دیگر این است که شلیک توپ رمضان به عهد محمدعلی پاشا در مصر برمی‌گردد و این امر نیز تصادفی بود چون وقتی توپی از آلمان رسیده بود آنها خواستند تا توپ را امتحان کنند و شلیک توپ تصادفاً در هنگام اذان مغرب یکی از روزهای رمضان بود و مردم تصور کردند که این رسم جدیدی است و حکومت می‌خواهد شیوه جدیدی برای اطلاع دادن به مردم برای افطار در پیش بگیرد و بعد از آن حکومت نیز از این فکر استقبال کرد و سپس بعد از آن این رسم در اواخر قرن نوزدهم به شام رفت و بعدها بغداد، کویت، یمن، سودان و دیگر کشورها نیز از این رسم تقلید کردند.
شلیک توپ تاکنون در قاهره ادامه دارد و مردم این شهر همچنان با شنیدن صدای توپ از زمان افطار آگاه می‌شوند.
شلیک توپ در دمشق
برخی از مورخان اعتقاد دارند که شلیک توپ افطار از دمشق آغاز شده است. شلیک توپ برای اولین بار در زمان اسعد پاشا العظم، والی دمشق در سال ۱۷۴۲ م در دمشق آغاز شد. روزی که هلال ماه رمضان بعد از شام رؤیت شده است، اسعد پاشا دستور داد توپ‌ها را شلیک کنند تا مردم را از رؤیت هلال ماه رمضان آگاه کند. ساکنان دمشق با صدای توپ‌ها وحشت‌زده و متحیر از خواب بیدار شدند، و به خیابان آمدند تا علت شلیک توپ را بدانند و وقتی از موضوع مطلع شدند، درب مغازه‌ها را باز کردند و پس‌ازآن این سنت همچنان ادامه یافت و به بخشی از سنت ماه رمضان در دمشق تبدیل شد.
اولین جایی که توپ رمضان در دمشق گذاشته شد بر بام ارگ دمشق بود و به دلیل کوچک بودن شهر در آن زمان و قرار گرفتن محله‌های آن در اطراف ارگ صدای توپ در سراسر دمشق شنیده می‌شد.
در دوران استعمار فرانسه، ارگ دمشق به پادگان نظامی ارتش فرانسه تبدیل شد و توپ به تپه سیار دمشق منتقل شد و پس از گسترش شهر، یک توپ دیگر وجود نداشت، بنابراین توپ دیگری در دروازه کیسان نزدیک دروازه شرقی قرار داده شد و بعداً در جاهای دیگر قرار گرفت تا اینکه تعداد آنها به ۱۷ توپ رسید. این توپ‌ها امروز منطقه‌ای به نام پارک توپ‌ها نگهداری می‌شوند.
شلیک توپ افطار در قدس شریف
شلیک توپ در قدس شریف به بیش از ۱۳۰ سال قبل و به عهد عثمانی بازمی‌گردد. افتخار شلیک توپ در قدس به خانواده صندوقه اختصاص دارد که به صورت موروثی از پدر به پسر انتقال می‌یابد و تاکنون نیز در این خانواده باقی مانده است. رژیم صهیونیستی از سال ۲۰۰۰ محدودیت‌هایی علیه شلیک توپ وضع کرده است اما بیشتر اهل قدس همچنان به این سنت پایبند هستند.
توپ رمضان قدس در کنار مقبره شهدا و در کنار مسجدالاقصی قرار دارد و در هنگام ماه رمضان در افطار و سحر شلیک می‌شود. شلیک این توپ یک رمز و نماد مهم برای اهالی قدس است و مردم نیز به آن عادت کرده‌اند، گفته می‌شود ۹۰ درصد مردم قدس شریف تا صدای توپ افطار را نشنوند افطار نمی‌کنند.
شلیک توپ در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس
کویتی‌ها از سال ۱۹۰۷ و در زمان سلطنت شیخ مبارک الصباح شروع به استفاده از توپ برای تعیین زمان افطار و شام کردند. عادل السعدون، مورخ کویتی، در کتاب «دایره المعارف نخستین‌های کویت» می‌گوید: «علی بن عقب بن علی الخزرجی اولین کسی بود که توپ رمضان را در کویت شلیک کرد و استفاده از آن را از عثمانی‌ها آموخت.
مورخان در خصوص ظهور توپ رمضان در کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و به طور خاص امارات تصریح کرده‌اند که استفاده از توپ برای اعلام فرا رسیدن ماه مبارک رمضان تا حدودی جدید و به دوران استعمار انگلیسی و تأسیس امارت ساحل بازمی‌گردد.
شلیک توپ در یمن
در قرن هفدهم میلادی برای نخستین بار شاهد حضور این رسم در یمن هستیم. عثمانی‌ها با خود این آیین را به یمن آوردند و این رسم بعدها نیز ادامه یافت. در دوران حکومت امامان زیدی و همچنین دیگر دولت‌ها در یمن همچنان شلیک توپ رمضان به عنوان یک سنت مهم برای آگاه ساختن مردم از هنگام افطار و سحر تداوم یافت. توپ رمضان ابتدا در قصر غمدان در صنعا قرار داشت. بعدها به کوه نقم در صنعا انتقال یافت. سپس در دامنه کوه عیبان و کنن و دیگر مناطق صنعا قرار گرفت. این توپ در هنگام افطار شلیک می‌شود، با درگرفتن جنگ داخلی شلیک توپ رمضان در یمن متوقف شده است.
شلیک توپ در مکه
شلیک توپ در مکه از فراز کوهی انجام می‌شود که کوه «المدفع» (به معنای توپ) نامیده می‌شود.
با شروع ماه رمضان، توپ هفت بار شلیک می‌شود. در هنگام افطار، یک‌بار و در هنگام سحر نیز یک‌بار شلیک می‌شود، و دو شلیک نیز بعد از سحر در آغاز زمان روزه‌داری انجام می‌شود. در شب عید فطر نیز توپ رمضان هفت بار شلیک می‌شود و صبح روز عید فطر نیز شاهد شلیک پنج گلوله توپ هستیم.
شلیک توپ در استانبول
به گفته مورخان ترکیه، شلیک توپ در این کشور به سال ۱۸۳۵ بازمی‌گردد. سلطان محمود ثانی، سلطان عثمانی در شب قندیل یعنی شب میلاد پیامبر دستور داد تا مردم را با شلیک توپ از آغاز این مناسبت آگاه کنند. به دستور سلطان از غروب روز قندیل تا فردای آن پنج بار توپ شلیک شد.
این ایده بسیار مورد تحسین مردم آن دوره قرار گرفت و سلطان را بر آن داشت که در مواقع افطار و روزه در ماه رمضان از آن استفاده کند و این امر از آن زمان تا به امروز به یک سنت ثابت تبدیل شده است.
اگرچه این سنت تا به امروز ادامه دارد، اما توپ دیگر در زمان آغاز روزه‌داری شلیک نمی‌شود. اولین محل شلیک توپ رمضان در ترکیه بود.
توپ افطار رمضان در زمان سلطنت سلطان محمود ثانی برای نخستین بار از قلعه آناتولی واقع در ساحل تنگه بسفر شلیک شده است.
در آستانه ماه مبارک رمضان در موزه پلیس شهر قاهره نمایشگاهی از توپ‌های افطار در جهان اسلام برگزار شده است.