پریدن از روی آتش یادمان سیاوش یا توهین به زرتشتیان؟

به گزارش سرویس اجتماعی ردنا (ادیان‌نیوز)، دکتر کتایون مزداپور که زرتشتی نیز می‌باشد درباره چهارشنبه سوری در یکی از آثار علاوه بر زرتشتی ندانستن آن می‌نویسد که پریدن از روی آتش توهین به آتش است.

منبع: کتاب شمع و لنگری، کتایون مزداپور، نشر هیرمبا، صفحه ۴۰

اما واقعاً اینطور است؟ آیا چهارشنبه سوری برای ما ایرانیان نیست؟

چهارشنبه ‌سورى، جشن ایرانیان در شبِ آخرین چهارشنبه سال شمسى که برافروختن و پریدن از روى آتش مشخصه اصلى آن است. صرف‌نظر از مناسبات گوناگونى که عوام براى چهارشنبه آخر سال قائل بوده‌اند (رجوع کنید به شهری‌باف، ج ۴، ص ۶۲ـ۶۴)، درباره منشأ و نیز چگونگى نامگذارى این جشن، اطلاع روشن و مورد اتفاقى در دست نیست.

«سور» را در چهارشنبه‌سورى هم به معناى جشن و سرور و هم به معناى سرخ (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «سور») دانسته‌اند (رجوع کنید به فره‌وشى، ص ۴۳۰؛ هنرى، ص ۶۹ـ۷۱؛ پورکریم، ص ۱۴ـ ۱۵).

اگر چهارشنبه‌سورى را جشنى کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود: اول اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهاى ماه را به نامى می‌خواندند (رجوع کنید به پورداود، ص۱۰۰؛ فره‌وشى، همانجا). دیگر اینکه بی‌احترامى به آتش و پریدن از روى آن با سنّت زردشتیان سازگار نیست (رجوع کنید به پورداود، ص ۱۰۲؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه).

ضمن آنکه در قدیم‌ترین اشاره به «شب‌سورى» در قرن چهارم در تاریخ بخاراى نرشخى (ص ۳۷) نیز سخنى از چهارشنبه نیست. با این حال ممکن است چهارشنبه‌سورى، بازمانده و شکل تحول‌یافته‌اى از یکى از جشنهاى رایج در ایران باستان بوده باشد، از جمله گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم و نیز جشن نزول فروهرها که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد (رجوع کنید به اوستا، ج ۱، ص ۵۹۴ـ۵۹۶؛ فره‌وشى، همانجا؛ پورکریم، ص۲۶؛ رجبى، ص ۱۷ـ۱۹) یا حتى جشن سده* (رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا) که احتمال آن بسیار کمتر است.

این فرض که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنّت اعلان سال نو با آتش‌افروزى بر بامهاست (رجوع کنید به آبادانى، ص ۶) و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است (رجوع کنید به رضى، ص ۹۶) نیز مطرح بوده است.

فشار و سخت‌گیری علمای متشرع در برابر جشن؟!

با وجود مشابهت‌هاى آداب و رسوم رایج در چهارشنبه سورى و جشنى به نام آخرى چهارشنبه (رجوع کنید به ماسه، ج ۱، ص۱۵۰، پانویس ۵) که در آخرین چهارشنبه ماه صفر از تقویم قمرى به‌ویژه در هند و پاکستان برگزار می‌شود (رجوع کنید به د.اردو، ذیل «آخرین چهارشنبه»)، بعید است‌که این جشن چنان‌که پنداشته شده است (رجوع کنید به د. ایرانیکا، همانجا)، دگردیسىِ چهارشنبه‌سورى در نتیجه فشار و سخت‌گیرى علماى متشرع بوده باشد (رجوع کنید به د. اردو، همانجا)، زیرا دست‌کم می‌دانیم که در روزگار اقتدار کامل علما و فقهاى شیعه در عصر صفوى نیز این جشن به‌طور آشکار و عمومى برگزار می‌شده است (رجوع کنید به اولئاریوس، ص ۷۷ـ ۷۹؛ماسه، ج ۱، ص ۱۵۸) و از این‌رو به نظر نمی‌رسد که این رسم هیچ‌گاه عملا ممنوع گردیده باشد.

در نخستین سال‌هاى پس از انقلاب اسلامى نیز هرچند برگزارى این جشن با مخالفت‌ها و احیانآ ممانعت‌هایى مواجه شد ولى این ممنوعیت‌ها امکان اجرا نیافت و به‌تدریج دولت از سخت‌گیرى خود در این باره کاست و اکنون بیشتر بر حفظ ایمنى و سلامت شرکت‌کنندگان در جشن تأکید دارد، زیرا از اوایل دهه ۱۳۰۰ش که حمل اسلحه ممنوع شده است، مردم به‌جاى شلیک تیر هوایى در چهارشنبه‌سورى، از انواع مواد محترقه و انفجارى به‌صورت ترقه و فشفشه استفاده می‌کنند (د.ایرانیکا، همانجا) که این کار معمولا در هر سال با برخى سوانح و حوادث ناگوار همراه می‌شود.

آتش عفونت‌های زمستان را می‌برد

به گفته شمس الدین دمشقی (متوفی ۷۲۷؛ ص ۳۶۵ـ۳۶۶)، ایرانیان در جشن‌های خود هنگام شب آتش می‌افروختند و سپیده دمان آب می‌پاشیدند و می‌گفتند آتش عفونت‌هایی را که زمستان در هوا به جا گذاشته است از بین می.برد. یکی از این جشن‌های آتش، در آخر سال برگزار می‌شد که پس از ورود اسلام به چهارشنبه سوری بدل گشته و تاکنون پایدار مانده است.

منابع :

(۱) فرهاد آبادانى، «چهارشنبه‌سورى و جشن نزول فروهرها»، در مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانى، ج ۲، به‌کوشش محمدحسین اسکندرى، شیراز: دانشگاه پهلوى، ۱۳۵۳ش؛

(۲) اردو دائره معارف اسلامیه، لاهور۱۳۸۴ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۴ـ۱۹۸۹، ذیل «آخرى چهارشنبه» (از مرزا هادى علی‌بیگ)؛

(۳) اوستا، یشت‌ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره‌وشى، تهران ۱۳۵۶ش؛

(۴) آدام اولئاریوس، سفرنامه آدام الئاریوس: بخش ایران، ترجمه احمد بهپور، تهران ۱۳۶۳ش؛

(۵) على بلوکباشى، «چهارشنبه‌سورى»، هنر و مردم، دوره جدید، ش۵۳ـ ۵۴ (اسفند ۱۳۴۵ و فروردین ۱۳۴۶)؛

(۶) مهرداد بهار، جستارى چند در فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۳ش؛

(۷) ابراهیم پورداود، آناهیتا: مقالات ایرانشناسى پورداوود، به‌کوشش مرتضى گرجى،۱۱: «چهارشنبه‌سورى»، تهران ۱۳۸۰ش؛

(۸) هوشنگ پورکریم، «آئین جشن چهارشنبه‌سورى در ایران»، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۷۷ـ۷۸ (اسفند ۱۳۴۷ و فروردین ۱۳۴۸)؛

فرآوری محمد پناه زاده گله بان