عرفی شدن و فروکاست به جنبه نمادین؛ دو شاخصه عزاداری سکولار

به گزارش ادیان نیوز(ردنا)، یک پژوهشگر حوزه دین با تأکید بر این‌که همه پیام عاشورا ایستادن در مقابل دینی بود که با دنیا آشتی کرده بود، به دو آسیب عرفی شدن دین و فروکاسته شدن آن به جنبه نمادی در دنیای جدید اشاره کرد و گفت: اگر در عزاداری محرم، نمادها را برجسته کردیم، ناخواسته مقهور سکولاریزاسیون می‌شویم.

قادر حافظ، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب و عرفان‌پژوه، در گفت‌وگویی به بررسی آسیب عرفی‌گرایی در مراسم عزاداری عاشورا پرداخت و اظهار کرد: وقتی قیام عاشورا را تحلیل می‌کنیم درمی‌یابیم سیدالشهداء(ع) حقیقتاً معترض به دنیاگرایی بودند که اهلش را فراگرفته بود. دنیایی که زیورآلاتش قدرت، ثروت و … است. ایشان علیه خودگرایی‌ای قیام کردند که همه را فراگرفته بود تا حدی که قرآن ناطق هم نمی‌توانست بر آن‌ها اثر بگذارد. اساساً همه پیام عاشورا ایستادن در مقابل دینی بود که با دنیا آشتی کرده بود.

ریزش محتوا و بقای اسطوره‌ها با نمادگرایی

وی افزود: در دنیای جدید با فروکاهش دین مواجه هستیم. در اثر فزونی‌ یافتن دنیاگرایی و عرفی شدن، ما دین داریم، اما دینی که همرنگ با دنیاگرایی است. غربی‌ها چنین دینی را «دین سکولار» نام نهادند. دینی که پیوست‌هایش با پیوست‌های دنیاگرایی یکسان و همگون است. حال اگر ما به وضعیت دین در غرب بنگریم، به عیان می‌توانیم این فروکاستی را مشاهده کنیم. در غرب از ۹ بُعدی که برای دین معرفی می‌شود، دین به چند بعد محدود فروکاسته شده است. اساساً دین در دنیای جدید فروکاسته شده و مقهور شدن دین در برابر دنیاگرایی برجسته است.

حافظ تصریح کرد: طبق تعریفی که از سکولاریزاسیون مطرح می‌کنند، برجسته‌ترین معنای سکولاریزاسیون، حذف بُعد شناختی و معرفتی دین و فروکاهش آن به نماد است که بخش حداقلی از دین است. به عبارت دیگر، سکولاریزاسیون یعنی برجستگی نمادگرایی و فروکاست دین به بخش نمادی. در اثر فروکاست دین به نماد، محتوا از بین می‌رود و فقط اسطوره‌های دین باقی ‌می‌ماند.

وی تأکید کرد: ما در خصوص عاشورا این امر را نهیب ‌می‌دهیم که مبادا ناخواسته مقهور عرفی‌شدن واقع شویم. اگر عاشورای ما در نمادها و صرف مناسک‌ها و آیین‌ها خلاصه شد، ما ناخواسته مقهور عرفی شدن واقع شده‌ایم؛ عرفی شدنی که در جهان مسلط است و غرب و شرق را فراگرفته است.

کم‌رنگ شدن محتوا در عزاداری‌های امروزی

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در ادامه اظهار کرد: اگر از فرهنگ عاشورا فقط به دسته، فقط به نذورات و فقط به هیئات پرداخته شود و اگر عاشورا را به بخش نمادها تقلیل دهیم، آنگاه هرمقدار نمادگرایی تضعیف شود، عاشورا هم تضعیف خواهد شد. خوب است نگاهی کنیم به سبک عزاداری در سنت خودمان که هنوز مورد عرفی شدن واقع نشده بود. در گذشته زمان روضه‌خوانی کوتاه بود، ولی منبر طولانی و برخواسته از دانش بسیار جهت مطلع کردن مرد از قیام عاشوا بود. الآن متأسفانه منبرها بسیار کوتاه و مداحی‌ها بسیار طولانی شده است و تلویزیون هم مداحی‌ها را برجسته می‌کند.

پژوهشگر عرفان‌های نوظهور ادامه داد: فرهنگ عاشورا این نیست که صرفاً به پخش مداحی و توزیع نذری بسنده کنیم. پس مغز عاشورا کجاست؟ آیا صرف پرداختن به صورت عاشورا می‌تواند جای خالی پرداختن به سیرت عاشورا را پر کند؟ باید توجه داشت رکبی که غرب خورد و دین را به بخشی از ابعاد آن فروکاهش داد، ابداً تأمین‌کننده نبود. الآن طی سالیان اخیر، عاشورای ما به جهت محتوا کمرنگ شده است؛ چون نمادها را برجسته کردیم و ناخواسته مقهور سکولاریزاسیون شدیم. اینکه دسته راه بیندازیم، اینکه عاشورا را در سبک‌های مداحی خلاصه کنیم، فرهنگ عاشورا نیست؛ بلکه این همان معنویت‌گرایی جدید است که عنوانش دین سکولار است.

وی در پایان گفت: بنده نهیب می‌دهم از این‌که مبادا آیین عاشورایی ما ناخواسته به دنیاگرایی آلوده شود و در ایام سوگواری، صرف نمادگرایی برجسته می‌شود. از عزاداری باید بینش و شناخت دربیاید. همه دین باید از عاشورا هویدا باشد. این نحوه پرداختن به شعائر موجب وهن شعائر است؛ چون شکل بدون محتوا ارزشی ندارد. اینکه صرفاً جهت توجیه این نحو از عزاداری استدلال تعظیم شعائر را مطرح کنیم، این تعظیم شعائر موجب وهن محتوا را فراهم می‌کند.