تفسیر تنزیلی و خوانش مسئله‌محور کتاب خدا

به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)، کلام الله مجید متن مادر در تمدن اسلامی یا «اسوه متن» در جوامع مسلمان است. قرآن کریم خود را نور معرفی کرده است که برای روشن شدنش نیاز به غیر ندارد. همچنین قرآن متنی زمانمند و مکانمند نیست و مسلمانان در هر زمان و مکانی می‌توانند با مراجعه به قرآن راه حل مشکلات خود را پیدا کنند. البته این رجوع به قرآن بر اساس مولفه‌هایی صورت می‌گیرد. برای رجوع به قرآن باید یک دغدغه یا یک مساله داشت تا به فهمی عصری از کلام الله مجید رسید.

قرآن نیز مانند هر متن دیگری ظاهری دارد و باطنی و کشف باطن آن نیازمند علوم و رویکردهای مختلف است. تفسیر قرآن یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، بنابراین مفسر قرآن کارش واضح کردن منظور پروردگار و پرده برداری از اهداف و مفاهیم آیه‌هاست. مفسر تلاش می‌کند تا نقاب از روی الفاظ و عبارات آیات و مقصود پروردگار بردارد. در طول تاریخ تفکر اسلامی مفسران روش‌های مختلفی برای تفسیر در نظر گرفته یا ایجاد کردند که این مجال مختصر فرصتی برای پرداختن به آنها به دست نمی‌دهد.

تفسیر تنزیلی

قرآن در ۲۳ سال و در موقعیت‌های مختلف نازل شد. به عنوان مثال در زمان جنگ که مردم منتظر رهنمود باری تعالی بودند، آیاتی نازل می‌شد. به طور کل برای رهایی از هرکدام از مشکلات اجتماعی جامعه عصر پیامبر، آیات نازل شده از طرف خداوند راهگشا بود. نزول قرآن به این طریق یک کار تربیتی است و به ما می‌آموزد که در عرصه اجتماعی باید با قرآن تعامل کرد.

تفسیر بر اساس ترتیب نزول آیات و سوره‌ها یا تفسیر تنزیلی یکی از روش‌های تفسیر است. تفسیر تنزیلی در اصل شناخت روش تحول آفرین قرآن یا نشستن در پای درس سوره سوره و آیه آیه قرآن است. نازل شدن آیات در کنار حوادث ورود به چالش‌ها با اصحاب عقاید، راهبری اجتماعی و تدریجی مسلمانان تا تشکیل حکومت اسلامی و آسیب شناسی مسائل حکومت دینی نشان از انگیزه‌ای تربیتی دارد که در نزول قرآن مورد توجه خدای حکیم بوده است.

بنابراین مفسر در روش تفسیر تنزیلی، فهم خود را بر همراهی با پدیده وحی تدریجی قرار م‌دهد. او می‌کوشد تا روابط درونی بخش‌های یک آیه و سیاق آیات را در یک سوره با توجه به زمان و شرایط محیطی و اجتماعی نزول هر سوره یا مجموعه آیات نازل شده بفهمد و آنگاه به کشف روابط و نظام معرفتی و هدایتی سوره‌ها در زنجیره ۲۳ سال نزول تدریجی قرآن بپردازد. مفسر تنزیلی تفسیر قرآن را با آیه نخست از سوره علق آغاز می‌کند، چرا که به نظر عدم رعایت ترتیب تنزیلی سوره‌ها فهم مراد جدی خدای متعال را با دشواری مواجه می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور، از متفکران و مفسران عصر جدید است که نخستین تفسیر تنزیلی کلام الله مجید را با عنوان «همگام با وحی: تفسیر تنزیلی» به مخاطبان ارائه داد. از این مجموعه تاکنون ۶ مجلدش توسط انتشارات تمهید به بازار اندیشه عرضه شده و باقی مجلدات در دست تالیف قرار دارند. او همچنین تالیفات مهمی چون «تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول): مبانی، اصول، قواعد و فواید» و «شناخت‌نامه تنزیلی سوره‌های قرآن کریم» را برای آشنایی هرچه بیشتر مخاطبان و علاقه‌مندان، با مبانی و روش شناسی این تفسیر عرضه کرده است.

بهجت‌پور در این مجموعه ابتدا محتوا و مقصود اصلی موجود در سوره‌ها را بیان کرده و سپس ارتباط و تناسب سوره مورد نظر با سوره‌های قبل و بعد را ذکر و سپس آیات آن سوره را تفسیر کرده است. در ادامه مفسر نکته‌های روش شناختی در تفسیر سوره مورد نظر را بیان می‌کند و سبب نزول سوره‌ها و فضیلت سوره را شرح می‌دهد.

فواید تفسیر تنزیلی

همانطور که اشاره شد نخستین فایده تفسیر تنزیلی آشنا شدن با روش مهندسی فرهنگی جامعه توسط حق تبارک و تعالی است. پیامبران اصولا نازل شدند تا جامعه را از انحطاط به تعالیت برسانند. بر این اساس نخستین هدف پیامبران ساختن جامعه و اجتماع حاضر است و در دنباله آن ساختن جایگاهی برتر در جهان باقی. قرآن نیز از سوی پروردگار با انگیزه تربیت نازل شد. زبان تعلیم و آموزش قرآن تربیت مدار است.

انگیزه تربیتی پروردگار تنها در صورت نزول تدریجی تامین می‌شد. اگر قرآن بخش بخش و به تدریج نازل شد، برای آن بود که تا خواندنش بر مردم با درنگ باشد. این گونه ویژه نزول قرآن و خواندن همراه با درنگ همان واقعیت تاریخی است که در طول ۲۳ سال رسالت پیامبر اعظم (ص) اتفاق افتاد. قرآن بخش بخش در قالب سوره‌ها و آیات در مقاطع مختلف زمانی و متناسب با شرایط، پیشامدها و پرسش‌ها بر مردم خوانده شد. مساله تربیت اصولا امری دفعی و آنی نیست و در یکجا و یک لحظه حاصل نمی‌شود.

در روش تفسیر تنزیلیt قرآن به سخن درمی‌آید و راه‌حل مشکلات را می‌گوید. اصولا قرآن برای ارائه راه حل نازل شده است. این مدل از تفسیر فواید روش شناختی مهمی هم دارد که از آن جمله است: کشف روش‌های تحول دینی، کشف مراحل فرهنگ شدن و درونی شدن مفاهیم دینی، فهم رابطه چالش‌ها با پیام‌های دین و… است.

فهم عصری از قرآن

زمانی که قرآن به سخن درآمد و راه حل‌های خود برای تعالی انسان و اجتماع را گفت، آنگاه می‌توان به فهم عصری از قرآن نیز فکر کرد. یک تعریف از فهم عصری این است که قرآن را بر اساس شرایط عصر خود بخوانیم و برای حل مشکلات عصر خود به قرآن مراجعه کنیم. فهم عصری از قرآن سه رقیب دارد که این رقبا در اصل فهم‌ها و خوانش‌های دیگر از قرآن هستند. یکی از این رقبا، اعتقاد به قابل فهم نبودن قرآن برای عموم مردم، است. گروهی هم به فهم جامدانه از قرآن پایبند هستند و در نهایت گروه سوم به فهم‌های رمزی از قرآن اعتقاد دارند.

فهم عصری از قرآن این سه خوانش را به کناری می‌گذارد. فهم عصری در مقابل غیرقابل فهم بودن قرآن مقاومت می‌کند و همچنین نمی‌گذارد که قرآن را بر اساس ظواهرش بفهمیم. برای رسیدن به فهم عصری باید فهمی مساله‌محور از قرآن داشته باشیم. تعریف اصلی تفسیر موضوعی قرآن همان تفسیر مساله‌محور است.

عنصر اصلی فهم عصری نیز در مساله محور بودن است. یعنی ما یک دغدغه اصلی داریم. همچنین مولفه دیگر اعتقاد به لایه‌های معنایی است و در نهایت اینکه فهم عصری آگاه به زمان و حاضر در زمان است. آشنا بودن با روش مهندسی فرهنگی پروردگار (که با تفسیر تنزیلی می‌توان به این آشنایی رسید) ما را به تفسیر مساله محور و در نهایت به فهم عصری از قرآن می‌رساند.

مطالعه مجموعه «همگام با وحی» عبدالکریم بهجت‌پور، برای عامه مردم نیازی ضروری است. زبان این مجموعه نیز ساده و همه فهم است. مطالعه این تفسیر راه را برای امر «بازگشت به قرآن» باز می‌کند.

پایان پیام / ص