دو استراتژی مهم امام سجاد(ع) در عبور از بحران شدید بنی‌امیه/ دعا موهبتی که توفیقش به هر کسی عطا نمی‌شود

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)؛ بر کسی پوشیده نیست که دعا یکی از ابزارهای مواجهه با مسائل مختلف زندگی است؛ چه آن کس که طالب رشد و پیشرفت معنویت است و چه آن کس که طالب رفع سایر نیازمندی‌های خود؛ چرا که دعا و نیایش از بهترین ابزارهای ارتباط روح انسان با خداوند متعال است. این عمل به قدری اهمیت دارد که خداوند در آیاتی از قرآن به صورت مستقیم و غیر مستقیم انسان‌ها را دعوت به انجام آن کرده است؛ به عنوان نمونه در بخشی از آیه۶۰ سوره غافر می‌فرماید: «وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛ پروردگار شما می‌گوید بخوانید مرا تا برای شما استجابت کنم.»

در همین راستا و به مناسبت سالروز ولادت با سعادت حضرت امام سجاد علیه‌السلام، گفت‌وگویی را با احسان پوراسماعیل، استادیار مؤسسه آموزش عالی آرمان رضوی(ع) و پژوهشگر قرآن و حدیث ترتیب دادیم تا به موضوعاتی چون مهم‌ترین اقدامات امام سجاد(ع)، بیان معارف دین در قالب دعا و اثرگذاری دعا و مناجات در زندگی بشر بپردازیم.

لطفاً در ابتدا از شرایط زمانی امام سجاد (ع) و مهم‌ترین اقدامات ایشان بفرمایید.

شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش نشان داد که جامعه بعد از نبی مکرم اسلام(ص) دچار انحراف جدّی شده و قساوت قلب، آحاد جامعه را فرا گرفته است؛ گسترش تفکر جبرگرایی، ورود تفکرات بیگانه با فرهنگ دینی ناشی از فتوحات مسلمانان، واقعۀ حرّه، از بین رفتن امنیت فردی و اجتماعی در بلاد مسلمانان، حمله و آتش کشیدن کعبه توسط یزید و…نشان از التهاب جامعه و رویگردانی آنان از مسیر حق بود؛ بنابراین شأن هدایتی امام سجاد(ع) ایجاب می‌کرد در این بحران به دنبال برقراری ارتباط انسان با خدای خویش باشد؛ مکانیزیم این ارتباط را امام علی بن الحسین (ع) با دعا ترسیم کرد تا فضای تیره و تار جامعه بعد از جسارت به حجت خدا و خاندان و صحابه پاکش تطهیر شود؛ بنابراین امام سجاد (ع) در فضای اختناق بنی‌امیه معنویت را به جامعه در قالب آموزه‌های ادعیه برگرداند.

امام سجاد(ع) پایه‌گذار روضه و مراسم عزاداری است

همچنین انتقال پیام عاشورا توسط امام سجاد (ع) از اقدامات مهم حیات آن امام همام است. ایشان اولین مراسم عزاداری امام حسین(ع) را در روز یازدهم محرم سال ۶۱ هجری در کنار اجساد مطهر شهیدان در حال بیماری شدید برپا کرد؛ مصلحت خداوند برای زنده ماندن امام و ادامه یافتن امامت سبب این بیماری شد؛ دشمن برای اذیت بیشتر امام دست به شمشیر نبرد؛ اما عدو شود سبب خیر اگر خداخواهد؛ اگرچه برای امام سجاد (ع) بسیار سخت و دشوار بود اما سرپرستی اسیران خاندان اهل‌بیت علیهم‌السلام بر عهده امام نهاده شد؛ وقتی کاروان اسیران به کوفه رسید، امام سجاد (ع)، حضرت زینب و ام‌‌کلثوم علیهما‌السلام برای مردم کوفه که برای تماشا آمده بودند، سخنرانی کردند و دومین مراسم عزاداری و یادآوری مصائب حسینی را رقم زدند؛ این جریان تا بعد از ورود کاروان اسراء به شام و خطبه‌خوانی امام سجاد (ع) در شام ادامه داشت و مدیریت امام زین‌العابدین (ع) یزید را مُجاب کرد به اهل‌بیت امام حسین (ع) اجازه عزاداری رسمی دهد که در پی آن اهل ‌بیت علیهم‌السلام ‏به مدت سه روز در شام عزاداری کردند. (تاریخ طبری، ج‏۴، ص‏۳۵۳) بنابراین امام سجاد (ع) مؤسس و پایه‌گذار روضه و مراسم عزاداری است و امروز تشیع با وجود تحمل بدترین شرایط ممکن در طول تاریخ به سبب آن زنده است؛ این رویکرد در زندگی امام همواره دیده می‌شد و ایشان تا لحظۀ شهادت از هر فرصتی برای ماندگاری جریان کربلا استفاده می‌کرد.

به نظر شما چرا امام سجاد (ع) با زبان دعا معارف دین را انتقال داد؟

عملکرد هر امامی تابع شرایطی زیستی اوست؛ به دلیل فراخوان عمومی حضرت سیدالشهداء(ع) در جریان کربلا، شیعیان خالص به شهادت رسیدند از این رو تکلیف امام سجاد (ع) بازسازی مکتب تشیع بود؛ بر این اساس امام باید افراد جدیدی را برای حفظ و کیان تشیع پرورش می‌داد. پیامبر اکرم (ص) جریان هدایتی خود را از صفر در جامعه آغاز کرد اما حضرت سجاد (ع) باید با جریانی که به اسم اسلام کمر به نابودی دین اصیل زد، مقابله می‌کرد و جامعه‌ای که عاشورا را پشت سرگذاشته بود از نو می‌ساخت. مدیریت عبور از شرایطی که در فضای اختناق، ارزش‌ها در آن تبدیل به ضد ارزش شده، بسیار دشوار بود و فقط با پشتوانۀ رهبری الهی ممکن بود، از این رو استراتژی امام سجاد(ع)، نهادینه کردن فرهنگ دعا برای انتقال گزاره‌های دینی در جامعه بود. امام سجاد (ع) با جا انداختن فرهنگ دعا، هویتی جدید در شیعه به وجود آورد تا جایی که هیچ مکتبی در دنیا به اندازۀ شیعه دعای مأثور از جانب رهبران دینی خود ندارد؛ به عبارت دیگر یکی از شاخصه‌های شناخت شیعه در بین مکاتب الهی و بشری حجم ادعیه‌ای است که از طریق حجت‌های خدا به ما رسیده و پایه‌گذار این جنبش کسی نیست جز امام زین‌العابدین(ع).

از منظر امام سجاد (ع) به چه دلیل دعا در فرهنگ شیعه بسیار حائز اهمیت است؟

دعا پناهگاه مؤمن در ناملایمات زندگی است

در فرهنگی که امام سجاد (ع) به ما آموخته‌اند، دعا پناهگاهی برای انسان مؤمن در ناملایمات زندگی است که باید قبل از ورود سختی در زندگی جریان داشته باشد؛ امام سجاد (ع) می‌فرماید: «مَنْ تَقَدَّمَ فِی الدُّعَاءِ قَبْلَ‏ أَنْ‏ یَنْزِلَ‏ بِهِ‏ الْبَلَاءُ ثُمَّ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ مَنْ لَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الدُّعَاءِ ثُمَّ نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ لَمْ یُسْتَجَبْ لَه‏؛ هرکس پیش از آنکه بلا بر او فرود آید، دعا کند در آن هنگام که بلا بر وی نازل می‌شود دعایش مستجاب می‌شود و هرکس پیش‌تر دعا نکند و بلا بر او نازل شود، دعایش مستجاب نمی‌شود.» (سیدبن‌طاوس، فلاح السائل، ص ۱۰۷) بنابراین انسان مؤمن باید خواندن ادعیۀ مختلف را در طول شبانه‌روز برای خود برنامه‌ریزی کند و جالب اینجاست که همین توفیق را هم امام سجاد (ع) در قالب دعا از خداوند مسألت می‌کند: «اللهم… وَ اجْعَلْنِی‏ مِمَّنْ‏ یَدْعُوک‏ مُخْلِصاً فِی الرَّخَاءِ دُعَاءَ الْمُخْلِصِینَ الْمُضْطَرِّینَ لَک فِی الدُّعَاءِ، إِنَّک حَمِیدٌ مَجِیدٌ». (صحیفه سجادیه، ص ۱۱۰) یعنی: خدایا!… مرا از آنانی قرار ده که در هنگام آسایش، مخلصانه تو را می‌خوانند، آن سان که درماندگان از سر اخلاص تو را می‌خوانند، که به راستی تو ستوده صفات و بزرگواری.

مناجاتی از امام سجاد(ع) برای رفع گرفتاری‌ها

نکتۀ مهم و قابل توجه برای ما که در سیرۀ اهل‌بیت علیهم‌السلام دیده می‌شود این حقیقت است که آنها اگر چه دارای بالاترین مقام در پیشگاه خداوند هستند اما هیچ‌گاه دست از دعا کردن برنداشته‌اند. طاووس یمانی می‌گوید: در شبی از شب‌ها وارد حجر اسماعیل شدم، در این هنگام امام زین العابدین (ع) وارد شد، مدتی نماز خواند و بعد از آن به سجده رفت، به خود گفتم: اینک مرد صالحی از خاندان نبوت به سجده رفته، پس لازم است گوش فرا دهم تا بفهمم در سجده چه می‌گوید، گوش فرا دادم و شنیدم سیدالساجدین (ع) اینگونه خدای خود را خواند: «عُبَیْدُک‏ بِفِنَائِک‏ مِسْکینُک بِفِنَائِک فَقِیرُک بِفِنَائِک سَائِلُک بِفِنَائِک‏» یعنی: بندۀ کوچکت سر بر آستان تو نهاده، بیچاره و نیازمند تو در خانه‌ات ایستاده است، گدای تو پشت در خانۀ توست. طاووس می‌گوید: من این جملات را در هر گرفتاری که خواندم، خداوند آن را رفع کرد. (شیخ مفید، الارشاد،ج ۲،ص ۱۴۳).

چگونه دعا کردن در زندگی انسان تأثیر می‌گذارد؟

امام سجاد (ع) می‌فرماید: «الدُّعَاءُ یَدْفَعُ‏ الْبَلَاءَ النَّازِلَ‏ وَ مَا لَمْ یَنْزِلْ» (شیخ کلینی، الکافی،ج ۲،ص ۴۶۹) یعنی: دعا، بلای فرود آمده و فرود نیامده را دفع می‌کند. این بدان معناست که دعا مافوق نظام علی و معلولی است که مکاتب بشری معرفی کرده‌اند. در نظام «دعا و استجابت» تقدیر انسان تغییر می‌کند و هندسه‌ای که بشر با ذهن محدود خود ساخته است، متحول می‌شود؛ در این نظام عطای خداوند حتی گاهی ارتباطی به استعداد گیرنده ندارد؛ چون رحمت خداوند هستی را فراگرفته است «وَ رَحْمَتی‏ وَسِعَتْ کلَّ شَیْ‏ء» (الاعراف/۱۵۶) بنابراین دعا، قضای حتمی خداوند را پس می‌زند؛ در روزگاری که داریم سپری می‌کنیم ویروس کرونا ساکنان کرۀ زمین را تحت‌تأثیر قرار داده است؛ انسان مؤمن باید ضمن رعایت نکات بهداشتی از ارتباط بیشتر با معبود خود غفلت نکند؛ چون دعا تمام ویروس‌های اعتقادی، بیماری و…را دفع می‌کند.

تمام سخن این است که رابطۀ من باید با معبودم همواره برقرار باشد و بیابم که بشر قرن بیست و یکم با تمام ادعای خود نمی‌تواند در مقابل یک ویروس فراگیر مستحکم باشد و اگر خدا بخواهد تمام نظام آفرینش را با آنچه که بشر در محاسبات خود نمی‌آورد، از پا می‌اندازد؛ بنابراین باید از خواست خدا ترسید و باید به خواست خداوند امیدوار بود چون موهبتی به نام دعا کردن توسط اولیای دین به ما آموزش داده شده است؛ بشر باید به فقر خود در قالب دعا در محضر خداوند اعتراف کند، در این صورت است که حتی ویروسی که تئوری تکامل، و تمام نظام‌های فکری، اقتصادی و اجتماعی و… بشر را بر هم زده است، از هستی محو می‌شود؛ امام سجاد (ع) می‌فرماید: «إِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلَاءَ لَیَتَرَافَقَانِ‏ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ إِنَّ الدُّعَاءَ لَیَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً» (شیخ کلینی،ج ۲، ص ۴۶۹) یعنی: دعا و بلا تا روز قیامت، رفیق و همراه یکدیگرند، دعا، بلای استوار شده را نیز بر می‌گرداند.

دعا موهبتی که توفیقش به هر کسی عطا نمی‌شود

پس انسان مؤمن در چنین شرایطی هراس به خود راه نمی‌دهد، چون آموزه‌ای ناب به نام «دعا کردن» دارد که با آن ناامیدی و یأس را می‌تواند شکست دهد. به یاد داشته باشیم آنچنان که در دعای افتتاح آمده است دعا کردن موهبتی است که خداوند به هر کسی عنایت نمی‌کند «اللَّهُمَ‏ أَذِنْتَ‏ لِی‏ فِی دُعَائِک وَ مَسْأَلَتِک‏» (شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۳، ص ۱۰۸) و هستند بسیاری از افراد که در سختی‌های زندگی، گردن فرازی بیشتری می‌کنند و بی‌توجه به ترمیم ارتباط‌شان با خداوند به رفتار ناشایست خود ادامه می‌دهند؛ در حالی که نیک که بنگریم این لطف و تفضل بی‌منتهای خداست که اجازه می‌دهد از او چیزی بخواهی.

امام سجاد (ع) در دعای دوازدهم صحیفۀ سجادیه دلیل درخواست از خداوند را اینگونه تبیین می‌کند: «اللَّهُمَّ إِنَّهُ یَحْجُبُنِی عَنْ مَسْأَلَتِک خِلَالٌ ثَلَاثٌ، وَ تَحْدُونِی عَلَیْهَا خَلَّهٌ وَاحِدَهٌ: یَحْجُبُنِی أَمْرٌ أَمَرْتَ بِهِ فَأَبْطَأْتُ عَنْهُ، وَ نَهْیٌ نَهَیْتَنِی عَنْهُ فَأَسْرَعْتُ إِلَیْهِ، وَ نِعْمَهٌ أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَیَّ فَقَصَّرْتُ فِی شُکرِهَا؛ وَ یَحْدُونِی عَلَى مَسْأَلَتِک تَفَضُّلُک عَلَى مَنْ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ إِلَیْک، وَ وَفَدَ بِحُسْنِ ظَنِّهِ إِلَیْک، إِذْ جَمِیعُ‏ إِحْسَانِک‏ تَفَضُّلٌ‏، وَ إِذْ کلُّ نِعَمِک ابْتِدَاءٌ» یعنی: خداوندا! سه نکته مرا باز می‌دارد تا از تو درخواست کنم و تنها یک چیز مرا بر آن می‌دارد، آنچه مرا باز می‌دارد: یکی آن است که تو مرا فرمان دادی و من در انجام دادن آن کُندی کردم؛ دیگر آن که مرا از کاری نهی فرمودی، اما من به انجام دادن آن شتافتم؛ سوم آن که مرا نعمت ارزانی داشتی، اما من در گزاردن شکر آن، کوتاهی کردم؛ اما آنچه مرا به درخواست کردن از تو می‌کشاند، تفضل تو بر کسی است که به درگاهت روی می‌کند و با خوش گمانی به سوی تو می‌آید که هر احسانی که تو می‌کنی، تفضل است و هر نعمتی که می‌دهی، آغازگرش تو هستی.