چالش‌های جامعه دینی در دوران کرونا
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با بیان اینکه آسیب های بعد از عصر کرونایی وجد دارد که ناخوداگاه تاثیر زیادی بر تغییر رفتار و اعتقاد و پایه های دینی افراد می گذارد، اظهار کرد: این آسیب ها موجب تغییر برخی رفتارهای دینی می شود که مدت های زیادی است بر انجام آن تعصب ورزیده می شد. به همین دلیل ممکن است با عبور از دوره کرونایی جامعه دینی با چالش ها و بحران های فراوانی روبرو شود.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز) مهری بهار، دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران در گفتگویی اظهار کرد: فضای بحران امکان بروز مسایلی را فراهم کرد و تاکنون بی سابقه بوده و آن آزاد کردن زندانیان است. امروز زمانی که یک زندانی آزاد می شود، حس می کند که در دین خدا، محبت، رحم و بخشودگی وجود دارد. این تغییرات ناخودآگاه مسیر تفکر و شناخت مردم را نسبت به دین و رفتارهای دینی و همچنین نسبت به فقیهان و مجتهدین مثبت و سازنده می کند.
دکتر بهار درباره ماهیت ارتباطات دینی در دنیای پساکرونا اظهار کرد: فضای مجازی در ایران اهمیت داشته است، اما در زمان وقوع حوادث و بحران های اساسی چون بحران کرونا، اهمیت بیشتری پیدا کرده است. اهمیت این فضا در همه حوزه ها دیده می شود. فضای مجازی امکان مناسبی برای آغاز در شکل گیری تغییرات عمده در بحث و نظر و طرح مناقشات دینی است، امکانی موازی با فضای واقعی که می تواند نتایج مثبت و غیر مثبت داشته باشد.
وی تصریح کرد: در این شرایط که با بحران کرونا رو به رو هستیم، فضای مجازی نسبت به فضای واقعی اهمیت بسیاری پیدا کرده است، چون برای بیشتر افراد به اجبار این امکان فراهم نمی شود که بتوانند کنش دینی بیرون از این فضا را داشته باشند . شرایط جدید با محوریت فضای مجازی، تغییراتی خواه یا ناخواه ایجاد می کند. مهم ترین این تغییرات، ظهور اشکال جدید رفتارهای دینی جدید و در عین حال بازبینی رفتارهای قدیمی است.
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران افزود: جامعه ما دینی است و مناسک و آیین های دینی بسیار مورد توجه می باشند. فضای مجازی یکسری مناسک را دست خورده کرده و امکان فضای دیگری برای دینداری فراهم کرده است. به عنوان مثال برای تدفین، تطهیر، عزاداری ها و حتی دعا کردن و زیارت حرم های مطهر، امکان های جدیدی را فراهم کرده است. زیارتگاه های مجازی و حتی نذرها و فاتحه خوانی مجازی فراهم شده است. امکان زیست متفاوت به لحاظ مناسک و رفتارهای دینی ایجاد شده است.
دکتر بهار خاطرنشان کرد: نکته حائز اهمیت دیگر در مورد فضای مجازی اینکه این فضا امکان کار و مشاغل جدید دینی را فراهم کرده است. به عنوان مثال یکسری موزه های دینی، مکان دعاخوانی ، مناسک تفریحی و فیلم های دینی مجازی تولید کرده و البته این فعالیت ها همه خیرخواهانه نیست و بخش زیادی منفعت جویانه است.
وی افزود: این روزها برخی از افراد که دغدغه دینی دارند در گروه های مختلف فضای مجازی به طرق متفاوت به فعالیت می پردازند و به ناچار از این فضا برای رفع دغدغه ها و دلواپسی های خود استفاده می کنند به همین دلیل در فضای مجازی شاهد یکسری خلاقیت های دینی هستیم. افراد نذرمی کنند تا هر چه زودتر این بیماری رفع شود یا به دیگران توصیه می کنند برای رفع بلا ،چه دعاهایی بخوانند. این فضا به همگان نشان می دهد که هنوز جماعت دینی، از بین نرفته و این جماعت حتی می تواند در فضاهای مختلف، انجام شود ودیگران را تحریک و تشویق کنند که در میدان دین و عمل دینی باقی بمانند.
وی در مورد اینکه با توجه به فضای پساکرونا مناقشات دینی در آینده به چه صورت خواهد بود، گفت: به نظرم شاید مهم ترین تغییر و تحول این است که یکسری آیین ها که در حال حاضر بالاجباردر انزوا انجام می شود، در نزد افراددرونی می شوند به عنوان مثال پیش از کرونا به مراسم دعای کمیل و نماز جماعت می رفتند، اما در دوران پساکرونا اگر افراد دچار دلتنگی نشوند از فضای مجازی استفاده می کنند.
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران افزود: ممکن است یکسری حساسیت های اجتماعی کاهش پیدا کند، وقتی مثلاً مناسک یا دعا در فضای مجازی است شاید خیلی لزوم نداشته باشد که افراد به بیرون از خانه بروند تا حتما رفتار دینی از خود بروز دهند.
وی به فراهم شدن شرایط نقد دینی در دوران پساکرونا اشاره و خاطرنشان کرد: ممکن است پس از پایان دوره بیماری کرونا در کشور، امکان نقد غیر مستقیم به فقه به خصوص فقه سنتی به وجود آید.از سوی دیگر به این دلیل که فضای مجازی سیال است و ماهیت نخبه گرایانه و روشنفکرانه ندارد، امکان دین توده ای و عامه پسند نیز فراهم می شود. این نوع دینداری پیروانی با دغدغه هایی معمولی خواهد داشت.
دکتر بهار در پاسخ به این پرسش که در دوران پساکرونا نگاه انسان ها به جهان، خلقت و معنویت چگونه است؟ گفت: مسلما دنیای بعد از کرونا دنیایی مشترک با دغدغه ها و عناصر فرهنگی مشابهی خواهد بود. به عنوان مثال بیماری کرونا به عنوان یک معضل در تمام دنیا ودر بین تمام ادیان مشترک است و این اشتراک موجب می شود بیشتر مردم دنیا و پیروان اکثر ادیان برای رفع این معضل به یک گونه دعا کنند یا یک نوع احساس دینی از خودبروز دهند. به نظر من در دوران پساکرونا در بیشتر کشورها به نوعی فهم مشترک از دین پیدا می کنند و به مولفه های مشترک دینی از جمله دعا و نذرهای شبیه به هم بیشتر توجه می کنند.
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: با توجه به اینکه در دوران پساکرونا احتمالاً ساحت اجتماعی دین دچار تغییرات عمده شود، خود به خود مسیر سکولار شدن دین فراهم می شود. برخی مناسک و مراسم جمعی وجود نخواهد داشت و افراد به دنبال بروزهای جمعی نخواهند بود. به همین دلیل از یک سو برخی حساسیت های دینی کاهش می یابد واز سوی دیگر اعتراض ها یا نقدها و چالش های دینی بروز پیدا می کند. فضای مجازی فضایی بی رحم، سیال و سطحی است، روشنفکرانه نیست و به حداقلی ها و مسایل پیش پا افتاده می پردازد و به بروزهای فردی دین بها می دهد.
وی اقدامات و برنامه ریزی هایی را برای سوگواری های بازماندگان جان باختگان بیماری کرونا را ضروری دانست و افزود: چین در این رابطه اقدام جالبی انجام داد، تمام کسانی که جان خود را بر اثر ابتلا به کرونا از دست داده بودند، اولا شهید نامید و اینکه عزای عمومی اعلام کرد و بعد از پایان بیماری ،مراسم سوگواری برای همه انها اعلام کرد. جامعه ما مناسک گراست و باید به این نکته توجه داشته باشیم که تدفین و آیین هایی که بعد از مرگ یک شخص اجرا می شود برای متوفی نیست بلکه برای تسلی افرادی است که عزیز خود را از دست دادند. به دلیل شیوع بیماری، مراسم تسلی بخش عزاداری برای بازماندگان ،برگزار نمی شود. بازماندگان حتی پیش از مرگ عزیزشان نمی توانند در کنار او باشند و احساس خود را نسبت به او ابراز کنند به همین دلیل آدم ها در خود این احساس تمام نشده ای را برای همیشه در ذهن دارند لذا اعلام عزای عمومی بعد از کرونا می تواند تسکینی باشد برای افرادی که عزیزان خود را از دست دادند. این حداقل کاری است که می توان انجام داد. بازماندگان نمی توانند عزاداری کنند و این عقده های درونی در انها باقی است .ابراز این احساس با برگزاری آیین و مراسم، بعد از کرونا بایستی حتما انجام شود.
این محقق و پژوهشگر در پاسخ به این پرسش که با توجه به نیاز مضاعف به رسانه ها به ویژه تلویزیون و رسانه های اینترنتی، تمرکز آنها باید بر تولید چه محتوایی باشد؟ اظهار کرد: افراد مذهبی نیاز به فضا و میدان دینی دارند ولو اینکه ممکن است در شرایطی مجبور شوند که از تلویزیون استفاده کنند و در خانه بنشیند و در انزوا دعا کنند؛ تلویزیون در این شرایط می تواند یکسری آگاهی و شناخت ایجاد کند. تلویزیون و دیگررسانه ها و افرادی مانند فقیهان و مجتهدین یکسری سوالاتی در رابطه با اعمال دینی را پاسخ و در نحوه برخی نیز دستکاری کردند و در این شرایط اعلام کردند که مثلانماز جماعت و نماز جمعه با اینکه چندین سال است که اجرا می شود، قطع شود و یا مراسم تدفین این گونه اجرا شود.
وی تصریح کرد: وظیفه مجتهدین و فقیهان در شرایط فعلی این است که به یک سری سوالات و دغدغه های دینی انها از جمله مباح دانستن برخی نجاسات وتطهیر برخی، وارد گفت وگو شوند، مردم هم این برداشت را می کنند که مجتهدین تنها احکام تکراری دین را بیان نمی کنند و به سایر مسایل روزمره نیز توجه دارند. فقیهان از این طریق می توانند فضای جدیدی برای گفت وگوهای دینی تولید کنند و یکسری مناقشه های دینی را پاسخ دهند و برخی از مردم را از دلواپسی ها و وسواس های دینی رها کنند.
دکتر بهار با بیان اینکه در مورد بسیاری از مسایل ممکن بود که اصلاً کسی جرات نکند وارد بحث شود، ولی فضای بحران می تواند این امکان را فراهم کند که در مورد این مسایل صحبت شود و برای زندگی مردم مفید باشد، گفت: از جمله مسایلی که فضای بحران امکان آن را فراهم کرد و تاکنون بی سابقه بوده است، آزاد کردن زندانیان بوده، امروز زمانی که یک زندانی آزاد می شود، حس می کند که در دین خدا، محبت، رحم و بخشودگی وجود دارد. این تغییرات ناخودآگاه مسیر تفکر و شناخت مردم را نسبت به دین و رفتارهای دینی و همچنین نسبت به فقیهان و مجتهدین مثبت و سازنده می کند.
دکتر بهار در ادامه به تغییرات در حوزه دینداری پس از ورود کرونا به کشور اشاره و اظهار کرد: اهمیت شرایط کرونایی بر ساختار دین و دیندار اثرگذار شده و مناقشاتی ایجاد کرده است. مناقشه اول را برخی مطرح کرده اند که وقوع تغییرات عمده در جهان را به جهان مدرن مرتبط می دانند، یعنی زمانی که دین در برابر علم(مثلا علم پزشکی) زانو زده است و دیگر بحثی وجود ندارد.اعلام تسلیم دین در برابر علم اعلام می شود و قرنها است که ورشکستگی دین در برابر علم اعلام شده است. این نزاع تاریخی به قرن ۱۸ تا به امروز بر می گردد و این تعارض بین دین و علم همواره در تمام زمانها دیده می شود، البته مساله کرونا در ایران، منشا تحول بیشتری در رابطه بین این دو شد. در ایران ودرمورد ویروس کرونا باید گفت ، که با ورود به موقع روحانیت و مراجع دینی در ایران، و قرار گرفتن روحانیت و فقه فقیهان در کنار مراکز بهداشتی و پزشکی، این مناقشه، بی اساس اعلام شده است .
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران افزود: مناقشه دوم از سوی کسانی مطرح می شود که نگاه متعادل تری به موضوع بحرانهای تاریخی و تاثیر ان بر هویت دینی داشته و مدعی اند این دوره، دوره بحران است. شرایط بحرانی موجب می شود که همه امور دچار تزلزل شوند. خود دانش و معرفت نیزدر کنارحوزه دین مسئله دار می شود. در نتیجه، این شرایط فرصت بازاندیشی اندیشه دینی را برای دینداران و بازبینی هویت دینی جدید را برای انها فراهم می کند لذا اشکالی ندارد و بایستی اولا بتوانیم از این دوره به ارامی گذر کنیم در عین حال فرصتی است تا در هویت دینی خود با کمک فقه و شریعت و با همیاری علما و مجتهدین دین، درورود به جامعه مدرن تجدید نظر کنیم.
وی با بیان اینکه مناقشه سوم بر یک سری آسیب های بعد از عصر کرونایی است که ناخوداگاه، تاثیر زیادی بر تغییر رفتار واعتقاد و پایه های دینی افراد، می گذارد و موجب تغییر برخی رفتارهای دینی می شود که مدتهای زیادی است که بر انجام ان تعصب ورزیده می شد، گفت: به همین دلیل ممکن است با عبور از دوره کرونایی جامعه دینی با چالشها و بحرانهای فراوانی روبرو شود.به عنوان مثال تغییر در غسل و تدفین میت، تطهیر و اجرای مراسم مذهبی ویک سری واجب و حرامها .البته این تغییرات تنها در مورد مساجد و امامزاده های ما رخ نداده است. مردم به کلیسا هم نمی روند، به کنسرت و بازیهای المپیک هم نمی روند. این فقیه است که می تواند در نحوه انجام احکام دینی و شرعی، دخل و تصرف کند.
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه هر چند که کرونا بیرحمانه جان بسیاری از مردم جهان و مسلمین را گرفته است، اما این پدیده موجب ایجاد شرایط و اثراتی ماندگار در زندگی مردم جهان و به طور خاص زندگی دینداران شده است، گفت: از جمله این اثرات ظهور مناقشه ها و سوالات بسیاری در نزد دینداران شده است مثلا ما در این مدت با کنار گذاشتن بسیاری از مراسم دینی و عدم انجام اداب دینی ،راه سکولار به پیش گرفته ایم ؟ ایا می توان دین بدون مراسم تصور کرد؟ ایا در شرایط بحران، انسانها خدا را صدا نمی زنند بلکه به علم یا تکنولوژی پناه می برند؟ نقش علمای دین در این شرایط چیست؟ ایا ابزارهایی چون رسانه ،فضای مجازی ،رساله ها و احکام مجازی می توانند به دغدغه های دینی و انسانی پاسخ دهند؟ ایا اینطور است که زمانی که همه قصد ساختن واکسنی برای ویروس جانگیر می باشند،فرض کنیم که ابزارهای مادی، جانشین خدا در روی زمین شده است ؟ و مناقشات دیگری از این قبیل.
دکتر بهار ادامه داد: تغییر در ساختار دینداری در سطح کرونا تعامل انسانهای روی زمین را به کلی دگرگون کرده است . بسیاری معتقدند که”این ویروس کوچک چنان میدان های جهان را خلوت کرده است که تانکها وحکومت نظامی هم در میانه اعتراضات سیاسی نتوانستند چنین کنند. خوشبختانه این بحران در تاریخ امروز ما موقتی است و امید است که همه این تغییرات بر سر جای خود بازگشت کند . اما سوال این است که اگر کسی عادت کرد که در خانه نماز بخواند به جای در مسجد،ایا او دوباره به مسجد بازخواهد گشت ؟به نظرم بله مردم به مسجد بر می گردند زیرا بخش عمده ای از مراسم جمعی دیدار جماعت های دینی است و دلتنگی از محروم شدن این دیدار ،افراد را به جماعت بر می گرداند. خوشبختانه مجتهدین پابه پای پزشکان، به بهداشت و تمیزی و پرهیز از بیماری توجه کرده اند.
دانشیار گروه ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: روحانیت همدل و پا به پای مردم،به اصول بهداشتی احترام و برخی از مراسم را به صلاحدید پزشکی،ممنوع اعلام کرده اند. به نظرم کمترین نقد به روحانیت در این دوره و شرایط بحرانی متوجه انها شده است .فقه اسلامی از این منظر هم پا بوده است و حاوی پیامی انسانی است که اسایش دیگری ،جان دیگری ،ابروی دیگری و مال دیگری اهمیت دارد و ضرر به دیگری مطلقا حرام است . اگر شخصی بداند که حضور او در جمع موجب ضررمی شود باید ان محل را ترک کند. ایت الله سیستانی ،مسئولیت و ضمان افراد را در برخورد با این بیماری یاداوری می کند.به عنوان مثال انجام مسافرت ،انجام اعمال مستحبی را باطل و حتی انجام واعاده ان را بعد از واقعه واجب می داند .صله ارحام نیز اینگونه می باشد ،احتکار کردن کالاهای بهداشتی را نیز مطلقا حرام می داند وضمانت شرعی را بر عهده افراد دائما یاداوری می کند.