فضای مجازی مکمل شکل سنتی تبلیغ دین است/ تبلیغات دینی به اقتضای فضای رسانه‌ای جدید تولید نمی‌شود
می‌توانیم از رسانه مدرن برای ایجاد پیوندهای عاطفی دینی بین مردم استفاده کنیم. ولی شما در رسانه جدید نمی‌توانید لایه‌های عمیق دین را مطرح کنید، چون این ظرفیت را ندارند.
ردنا (ادیان نیوز) / محمدعلی خرمی مشکانی: کرونا در جهان سبب تعطیلی بسیاری از اماکن مذهبی شد. برخی تلاش کردند با انتقال بخشی از مناسک مذهبی به فضای مجازی خلأ ایجاد شده را جبران کنند.
اما آیا اساساً فضای مجازی می‌تواند جایگزین مناسبی برای شکل سنتی تبلیغ دین باشد؟
این پرسشی است که درباره آن با دکتر «حسن خجسته باقرزاده» به گفت‌وگو نشستیم.
دکتر خجسته استاد دانشگاه و پژوهشگر علوم اجتماعی و رسانه است. وی معاونت صدای جمهوری اسلامی ایران و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت بر این سازمان را در کارنامه دارد.
او معتقد است فضای مجازی تنها می‌تواند ۱۰ تا ۲۰ درصد از خلأ ایجاد شده از تعطیلی اماکن مذهبی را پر کند.
آیا رهبران دینی می‌توانند از فضای رسانه‌ای جدید برای پر کردن خلأ ایجاد شده استفاده کنند؟
این ارتباط در زمان کرونا اجباراً ایجاد شد. اما آیا شما آن رابطه‌ای را که الآن با دوستان مسجدی خود دارید همان رابطه‌ای است که در فضای مسجد داشتید؟ ارتباطی که در نماز جمعه با افراد برقرار می‌کنید از همان جنس ارتباطی است که در خیابان برقرار می‌کنید؟ در محیط‌های دینی و مذهبی جنس ارتباطات و مایه‌های ارتباطات بین آدم‌ها، آدم‌ها با خودشان و آدم‌ها با محیطشان بسیار متفاوت است. به همین دلیل است شما در محیط‌های معنوی احساس مثبتی پیدا می‌کنید. چون ارتباطات پیرامونی شما همه‌اش مثبت است.
بزرگ‌ترین ضعف فضای مجازی همین نبودن ارتباط فیزیکی است. چون ارتباط فیزیکی نیست، آدم‌ها درک دیگری از همدیگر دارند. بنابراین رسانه ماهیتاً نمی‌تواند این خلأ را پر کند.
چرا رسانه ماهیتاً نمی‌تواند این خلأ را پر کند؟
شما در یک جلسه مداحی هستید. آن مراسم خودش یک رسانه است. همه شرایط محیط، شما را سخت درگیر می‌کند. اصلاً نه‌فقط در حوزه دینی، شما به یک کنسرت موسیقی بروید. اگر همان قطعات موسیقی از رادیو پخش بشود، یا صدایش از تلویزیون پخش بشود، همان معنای حضور در کنسرت را دریافت می‌کنید؟
کنسرت رسانه است، آن رسانه به اقتضای محیطی که دارد خودش معناسازی می‌کند. بنابراین محیط‌های مذهبی ذاتاً خودشان معناساز هستند.
چرا گفته شده مساجد خیلی لوکس نباشد؟ چون آدم‌ها گرفتار جنس دیگری از روابط باشند.
مسجد یک ماهیت رسانه‌ای دارد که در آن پیام تبادل می‌شود، بنابراین این ماهیتش اساساً، با آنچه شما در فضای مجازی برگزار می‌کنید متفاوت است.
حضور گسترده مردم در فضای مجازی و انتقال بسیاری از ارتباطات و تعاملات از محیط فیزیکی به فضای مجازی، جوامع مذهبی را لاجرم به این سمت نخواهد برد که این رسانه‌ها را جایگزین شکل جدید و سنتی تبلیغ کنند؟
نمی‌گویم نشود. می‌گویم آن معنایی که تولید می‌شود اینجا تولید نمی‌شود.
فرض کنید فردی در خانه‌اش روی مبل نشسته، پایش را هم دراز کرده و دارد قرآنی را که در حرم حضرت معصومه(س) یا حرم امام رضا(ع) قرائت می‌شود را گوش می‌دهد. شما فکر می‌کنید این همان رابطه‌ای را برقرار کرده که فرد حاضر در حرم برقرار کرده است؟ لذا می‌گوییم در جلسه قرآن اثر آن رابطه بین ۶۰ تا ۱۰۰ درصد است، اما در فضای مجازی بین ۲۰ تا ۳۰ درصد است. نه اینکه بی‌اثر باشد، ولی آن اثر را اصلاً ندارد.
چگونه می‌توان از ظرفیت رسانه‌ای جدید به گونه‌ای استفاده کرد که این موضوع نیز پوشش داده شود؟
این‌ها می‌توانند مکمل هم باشند؛ مثلاً شما توان دارید و به مراسم احیاء می‌روید؛ اما یکی دیگر که این توان و فرصت را ندارد، برای احیاء پای رادیو یا تلویزیون می‌نشیند. منتها چون در آن محیط نیست همه‌ی حالات به او منتقل نمی‌شود، مگر اینکه در خودش یک شرایط خاصی باشد.
رویکرد جامعه به فضای مجازی و الزامات ایجاد شده سبب نمی‌شود تا ما نقش این فضا را از بیشتر از یک نقش مکملی بدانیم؟
نه؛ هیچ وقت فراتر از این بی‌معناست. باید به هستی این رسانه توجه کنید که آن هم دست من و شما نیست. ممکن است این فضا را خیلی توسعه بدهید. یک نفر در آمریکا، یک نفر در لندن، یک نفر در هندوستان، یک نفر در چین، یک نفر در تهران، یا هزاران نفر می‌توانند از فضایی که شما ایجاد کرده‌اید استفاده کنند. نباید نه بگوییم.
کاری به کرونا ندارم. در شرایط بعد از کرونا دارم می‌گویم. این توسعه به این معنا نیست که خود آن جلسات نباشد و همان فضا کفایت کند. فضای مجازی نمی‌تواند همه معنا و حالات را منتقل کند؛ مثلاً در مراسم‌های احیای حاج آقا مجتبی تهرانی، ۷۰ درصد حاضران به حالات انابه جدی می‌رسیدند. حالا اگر همان سخنرانی ایشان را برای یک میلیون نفر پخش کنید چند نفر به نظر شما به آن حال انابه می‌رسیدند؟
حتی با تغییر فرم‌ها و قالب‌ها نیز نمی‌توان به این هدف رسید؟
چطوری می‌خواهید فرم را عوض کنید؟ وعظ و خطابه اساسی فرم است که عوض نمی‌شود.
ممکن است بعداً یک شرایطی وجود داشته باشد که همه بتوانند همدیگر را ببینند. همه بتوانند مشارکت فعالی داشته باشند. اما به هر حال، من روی منبر نشستم شما را دارم می‌بینم، محیط پیرامونم در من اثر دارد. بنابراین به عنوان امر مکمل به نظر من خیلی خوب است.
امر مکمل را شما فقط در این می‌دانید که اگر کسی به خود مراسم دسترسی ندارد بتواند از رادیو یا تلویزیون آن مراسم را دریافت کند؟
یا از فضای مجازی استفاده کند.
فقط در همین حد؟
حد دیگری هم برایش دارید؟
مسیحیان امروزه با استفاده از فرم‌ها و قالب‌ها و تکنیک‌های تولید محتوای متناسب با فضای رسانه‌ای جدید در حال تبلیغ هستند. سایر ادیان یا طلاب نمی‌توانند این‌گونه از این فضا بهره ببرند؟
دو تا حرف است. ممکن است در جلسه شما بیشتر از هزار نفر نتوانند شرکت کنند. ولی شما از طریق فضای مجازی صد هزار نفر را پوشش بدهید. اینکه عقلاً خیلی خوب است. اما یادتان باشد پایه اصلی‌اش همین فضای فیزیکی است. این فضا می‌تواند آن حرارت را منتقل کند. و الا اگر صرف فضای مجازی باشد تأثیرش این‌قدر نیست.
هر چه ارتباط نزدیک‌تر باشد تأثیر بیشتر است. چون به تمام حرکات توجه دارند. نمی‌خواهم بگویم از فضای مجازی استفاده نشود. می‌خواهم بگویم فضای مجازی را من یک امر مکملی می‌بینم.
می‌شود با توجه به استدلال شما به این نتیجه رسید که کرونا به دلیل شرایطی که ایجاد کرده است تهدیدی برای دین‌داری است؟
نه؛ اتفاقاً کسانی که در آن جلسات شرکت می‌کردند حالا یک مقدار قدردان شدند.
فرصتی هم ایجاد کرد که دیگران بدانند یک فضایی به نام فضای مجازی هست که می‌توان از آن استفاده کرد. یعنی از هر دو جهت فرصت شد.
جامعه مذهبی ما تاکنون بزرگ‌ترین رسانه‌های هر عصر مانند منبر را در دست داشته است. اما امروز دیگر منبر رسانه بزرگ جامعه نیست. اصالت ندادن به فضای مجازی در بحث تبلیغ سبب نمی‌شود که رابطه رهبران دینی با بدنه جامعه تحت تأثیر قرار بگیرد و از قدرت آنها کاسته شود؟
در مطلبی نوشتم که رادیو و تلویزیون یک فرصتی برای رسانه‌های دینی است تا خودشان را توسعه بدهند، برای اینکه بتوانند از طریق رادیو و تلویزیون جمع خیلی خیلی گسترده‌ای را در سراسر دنیا در پوشش خود بگیرند. اما گفتم یادتان باشد، این منبرها اگر نباشد، این ظرفیت‌ها هم از بین می‌رود. منبرها مثل چشمه‌هایی هست که در این محیط جدید هم باید از آن برای توسعه استفاده کنید. بنابراین فضای مجازی فرصتی برای تبلیغ دینی است. اما این سخن به این معنی نیست که فضای مجازی کافی است.
مثلاً می‌توانیم از رسانه مدرن برای ایجاد پیوندهای عاطفی دینی بین مردم استفاده کنیم. ولی شما در رسانه جدید نمی‌توانید لایه‌های عمیق دین را مطرح کنید، چون این ظرفیت را ندارند.
رسانه‌های جدید تعاملی و رسانه منبر یک‌سویه است. این نوع استفاده از رسانه‌های جدید برای تبلیغ دین با ماهیت این رسانه‌ها سازگار است؟
نمی‌گویم منبر را از فضای مجازی پخش کنید. شما یک وقتی رادیو و تلویزیون را روی بستر اینترنت پخش می‌کنید. این رادیوی اینترنتی نمی‌شود؛ پخش اینترنتی رادیو می‌شود.
اگر یک منبر را در فضای مجازی پخش کنید پخش یک منبر در فضای مجازی می‌شود.
فضای مجازی ویژگی‌هایی دارد، به اقتضای آن باید تولید شود. اما اگر منبرها به عنوان پایه‌های تبلیغ تعطیل شود، تبلیغتان در فضای مجازی به سرعت ضعیف می‌شود.
چرا؟
برای اینکه ما در یک جای دیگر پایه‌های قدرتمندی پیدا می‌کنیم و نباید آن را از دست بدهیم. رسانه هم باید جای خودش را داشته باشد، منتها باید حوزه‌ها و طلبه‌ها بلد باشند از فضای جدید استفاده کنند.
بهترین استفاده‌ای که مبلغان دینی و مجامع مذهبی از فضای مجازی و فضای رسانه‌ای جدید می‌توانند داشته باشند چیست؟
باید بلد باشند، به اقتضای رسانه‌های امروز حرف‌ها را تبدیل کنند. ویژگی کاربر در فضای امروز را مد نظر بگیرند و بتوانند به عنوان نمونه یک کاری یک دقیقه‌ای مؤثر انجام بدهند.
این کار ممکن است از من بر نیاید، من ممکن است سخنران خوبی باشم ، ولی شما این کار را بلد هستید. مشکل عمده ما در فضای مجازی این است که تبلیغات دینی به اقتضای این محیط تولید نمی‌شود. گاهی مطالب مربوط به رسانه منبر یا مربوط به رسانه جلسه یا مربوط به رسانه مکتوب است و بدون در نظر گرفتن اقتضائات فضای مجازی در این فضا منتشر می‌شود.
اصول تولید در فضای مجازی باید رعایت شود. الآن تبلیغات تجاری در فضای مجازی چون با انیمیشن است و سرعت دارد، مورد توجه قرار می‌گیرد.
رعایت این اصول آموزش‌های خاصی می‌خواهد. بعد شما متخصص تولید احکام در فضای مجازی می‌شوید. من متخصص تولید مسائل اخلاقی در فضای مجازی می‌شوم، او متخصص تولید مثلاً بعضی مباحث کلامی در فضای مجازی می‌شود. یعنی باید تخصص‌ها شاخه‌شاخه بشود.
پایان پیام/