قرآن عاملیت اخلاقی زنان را به رسمیت می‌شناسد
استادیار دین‌پژوهی ضمن تبیین معنای عاملیت اخلاقی، به بیان توضیحی درباره نحوه دلالت آیات امر به معروف و نهی از منکر بر عاملیت اخلاقی زنان پرداخت.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نشست علمی «مراقبت، غیرت و زنانگی در قرآن کریم» با سخنرانی فاطمه توفیقی، دکترای دین و ادبیات از دانشگاه گلاسگو بریتانیا و استادیار دین‌پژوهی دانشگاه ادیان و مذاهب شامگاه دوشنبه، ۲۶ خردادماه در لایو اینستاگرام برگزار شد.
وی در این نشست به تبیین عاملیت اخلاقی زنان در قرآن پرداخت و اظهار کرد: قبل از این که بحث خود را درباره آیات قرآن شروع کنم، اشاره می‌کنم که ما هنگام استنباط ارزش‌های اخلاقی از قرآن، باید مراقب باشیم یک وضعیت اجتماعی را بر وضعیت اجتماعی دیگر تحمیل نکنیم. به عبارت دیگر ما نمی‌توانیم ساختار خانواده‌های تک‌فرزندی یا دوفرزندی امروز را با ساختار قبیله‌ای مقایسه کنیم که در زمان نزول قرآن وجود داشت. ضمن این که این احتیاط را داریم، می‌خواهم به آیاتی از قرآن بپردازم که به مسئله مراقبت از دیگران مربوط می‌شود.
وی افزود: این آیات درباره امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر با امر به واجب و نهی از حرام متفاوت است. اساساً معروف به معنای شایسته است و منکر به معنای ناشایست است. بنابراین می‌تواند بسیاری از مسائل عرفی را هم شامل شود. اگر امروز به کسی بگوییم زباله‌های تر و خشک را از هم تفکیک کن، داریم او را امر به معروف می‌کنیم. اگر درباره آموزش خوب در مدارس صحبت کنیم، داریم امر به معروف می‌کنیم. بنابراین تعجبی ندارد قرآن ویژگی یک امت خوب را امر به معروف و نهی از منکر می‌داند. جامعه‌ای که مردم به هم توصیه می‌کنند قوانین را رعایت کنند، طبعاً بهترین جامعه جهان است.
وی ادامه داد: در آیات ۱۰۴ و ۱۱۰ سوره آل عمران، بحث امر به معروف و نهی از منکر مطرح شده است. خصوصاً در آیه ۱۱۰ تعبیر «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ» وجود دارد. در آیه ۱۳۲ سوره طه، به موضوع امر به معروف در خانواده اشاره شده است: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا؛ و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش». همچنین در برخی آیات، امر به معروف در کنار نماز ذکر شده است که یکی از اصلی‌ترین عبادات است.
فاطمه توفیقی اظهار کرد: نکته جالب این که درست است در جای جای قرآن کریم اصلاً در مورد جنسیت به طور خاص صحبت نمی‌شود و هیچ قید و بندی درباره زنانه و مردانه بودن یک آموزه سراغ نداریم، ولی در مورد امر به معروف و نهی از منکر، زنان و مردان به طور خاص ذکر شده اند. شما را به آیه ۶۷ و ۷۱ سوره توبه توجه می‌دهم. خداوند در آیه ۶۷ نشانه‌های منافقان را ذکر کرده است: «الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛ مردان و زنان دو چهره [همانند] یکدیگرند به کار ناپسند وامى‌دارند و از کار پسندیده باز مى‌دارند و دست‌هاى خود را [از انفاق] فرو مى‌بندند، خدا را فراموش کردند پس [خدا هم] فراموششان کرد، در حقیقت این منافقانند که فاسقند».
وی افزود: در مقابل در آیه ۷۱ ویژگی‌های زنان و مردان مومن که اولیای هم هستند معرفی می‌شود: «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛ و مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند که به کارهاى پسندیده وا مى‌دارند و از کارهاى ناپسند باز مى‌دارند و نماز را بر پا مى‌کنند و زکات مىدهند و از خدا و پیامبرش فرمان مىبرند آنانند که خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد که خدا توانا و حکیم است». باید توجه داشت که «اولیا» در اینجا به معنای دوستی است. حتی اگر بگویید امر به معروف و نهی از منکر، انسان را در جایگاه سرپرستی بر دیگری قرار می‌دهد، باز هم منحصر به جنسیت نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: مایکل کوک، خاورشناس انگلیسی که دو جلد کتاب درباره امر به معروف و نهی از منکر دارد، بر این باور است که امر به معروف در قرآن کریم سازوکاری برای توزیع قدرت سیاسی بوده است؛ یعنی افراد به هم کمک می‌کردند عدالت در جامعه ایجاد شود و جامعه را با هم پیش می‌بردند. بنابراین وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، منحصر به شخص خاص یا حکومت نیست، بلکه بر عهده همه است. همچنین منحصر به خانوده هم نیست و عاملیت اخلاقی زنان در این حوزه یکسان است. منظورم از عاملیت اخلاقی این است که شما تصمیم می‌گیرید یک کاری را انجام بدهید یا انجام ندهید.
وی افزود: پس وقتی می‌گویم طبق آموزه‌های قرآن، زنان خودشان عاملیت اخلاقی دارند، می‌خواهم بگویم زنان مسئولیت و تکلیف خود را دارند؛ یعنی خودشان تصمیم می‌گیرند یک رفتار خاص داشته باشند و خودشان مورد بازخواست قرار می‌گیرند. خود زنان هستند که خودشان را در معرض نقد دیگران قرار می‌دهند. در همین رابطه باید به آیه ۱۲ سوره ممتحنه اشاره کنم که به موضوع بیعت زنان می‌پردازد: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَى أَنْ لَا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ اى پیامبر چون زنان باایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزى را با خدا شریک نسازند و دزدى نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و بچههاى حرامزاده پیش دست و پاى خود را با بهتان [و حیله] به شوهر نبندند و در [کار] نیک از تو نافرمانى نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا براى آنان آمرزش بخواه زیرا خداوند آمرزنده مهربان است». باز در این آیه بیان شده است که خود زنان مسئول هستند، نه این که اگر مردان قبیله اسلام آوردند همین کافی است.
توفیقی تأکید کرد: نمونه بعدی آیاتی از سوره تحریم است که به الگوهایی از زنان و مردان می‌پردازد و مثلی از کافران و مومنان را معرفی می‌کند. آیه ۱۰ تا ۱۲ سوره تحریم، به معرفی الگویی برای کافران و مومنان از زنان می‌پردازد: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّهِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ». بنابراین زنان می‌توانند به طور مستقل تصمیمات مسئولانه بگیرند. در همه این آیات، مراقبت غیرتمندانه نیست و اگر بگوییم شما یک غیرت بر رفتار دیگران دارید، منحصر به یک جنس خاص نیست، چون عاملیت اخلاقی منحصر به جنس خاصی نیست و به صورت برابرگرایانه در نظر گرفته می‌شود.