تبلور آزاداندیشی در سنت گفت‌وگویی امام رضا(ع)
رسولی‌پور با بیان اینکه امام رضا(ع) در گفت‌وگوهایی که با رهبران ادیان داشتند دنبال شکست دادن و ایجاد دشمنی و نفرت نبودند، گفت: حضرت به ما آزاداندیشی را یاد دادند و نه صرفاً غلبه یک تفکر بر تفکر دیگر. همچنین آشنایی به اصول طرف مقابل را به ما آموختند و نه پذیرفتن شایعات و مطالب غیرواقعی. امام رضا(ع) نشان دادند ما باید پرچم‌دار سنت آزاداندیشی باشیم، چنانکه سنت شیعی از این ظرفیت برخوردار است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، رسول رسولی‌پور، رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی به توضیح درباره سیره امام رضا(ع) در گفتوگو با رهبران سایر ادیان پرداخت و اظهار کرد: به ابتکار آستان قدس رضوی در سال ۹۷، امام رضا(ع) به عنوان الگو و نمونه تعامل و گفتوگو در جهان ادیان ابراهیمی شناخته شدند و با دعوت عده‌ای از صاحب‌نظران و پیروان ادیان دیگر این مسئله به بحث گذاشته شد. این جای خوشحالی و مایه برکت در جامعه اسلامی ایران است.
وی با بیان اینکه هرچند عده‌ای این نگرش را به حضرت ندارند و اساساً قائل به گفتوگو و تعامل نیستند، گفت: نقدهایی به آن برنامه مطرح شد و گفتند این اشتباه است که بگوییم امام رضا(ع) امام گفت‌وگوست، بلکه ایشان امام جهاد و مبارزه است! این امر قائل تأمل است و نشان می‌دهد ما جریانی داریم که اساساً با تعامل و گفتوگو سازگاری ندارد. به هر حال آستان قدس با برگزاری آن برنامه نشان داد شیعه از چه ذخایر مهمی بهره‌مند است و خصوصاً در بحث گفتوگو چه ذخایری در اختیار دارد.
گفتوگو بر محور تبیین حقایق
رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: بر اساس آنچه از تاریخ خوانده‌ایم، برپایی جلسات مناظره با امام رضا(ع) بر اساس انگیزه‌های مبارکی نبوده است؛ یعنی مأمون به نیت اینکه حضرت را در پیش عالمان سایر ادیان شکست بدهد و موقعیت ایشان را متزلزل کند، این مناظرات را بر پا می‌کرد و بر این اساس، انگیزه برگزارکننده جلسات مناظره انگیزه خوبی نبوده است. از طرفی خود عنوان «مناظره» هم عنوانی جدلی و بیانگر نوعی منازعه است و از طف دیگر کسانی که در جلسات مناظره حاضر می‌شدند، تحت تأثیر تحریکات مأمون، با نیت پاک و مقدسی در آن جلسات حاضر نمی‌شدند.
وی با اشاره به گزارشات کتب تاریخی درباره این مناظره بیان کرد: در این کتب چنین نقل شده است که آن‌ها ابتدا لجاجت می‌کردند و می‌گفتند که اگر قرار است بحثی شود باید از کتب خود ما باشد و ما حقانیت دین شما را قبول نداریم؛ یعنی زمینه‌ها، زمینه‌های گفت‌وگویی نبوده است؛ علی‌رغم این زمینه‌های منفی، امام رضا(ع) گفتوگو را به یک نحوی اداره می‌کردند که تمام نقشه‌هایی که خلیفه عباسی و حاضرین در جلسه مناظره مدنظر داشتند، باطل شد. حضرت جلسه را به نحوی پیش می‌بردند که از یک امام شیعه و یک عالم دینی انتظار می‌رود؛ یعنی بحث، بحث مشاجره نیست، بلکه بحث گفتوگو برای روشن شدن حقایق است و حضرت بر این مسئله تأکید داشتند.
مناظرات امام رضا(ع) از رویکرد دیالوگی
رسولی‌پور با بیان اینکه رویکرد من برای پرداختن به سیره امام رضا(ع) در مناظرات، رویکرد دیالوگی و از جنبه ارتباط با دیگران است، اظهار کرد: می‌شود مناظرات ایشان را با رویکرد تاریخی بحث کرد، می‌شود یک بحث کلامی کرد که مثلاً حضرت از چه مبانی اعتقادی استفاده می‌کردند، ولی من نه رویکرد تاریخی و نه کلامی دارم؛ بلکه با رویکرد گفت‌وگویی می‌خواهم بیان کنم، علی‌رغم آن زمینه‌های منفی برای برگزاری مناظرات، اولاً حضرت از این ارتباط و برپایی گفت‌وگوها استقبال کردند. این اولین نکته‌ای است که به نظر من می‌رسد. وقتی در منابع روایی نگاه می‌کنید، می‌بینید حضرت هیچ وقت برای شرکت در این جلسات مخالفتی نداشتند و عدم تمایل خود را برای گفتوگو با رهبران ادیان نشان ندادند. پس اولین نکته، استقبال حضرت از اصل گفتوگو و ارتباط با رهبران سایر ادیان است که بسیار مبارک است.
اشراف امام رضا(ع) به منابع طرف گفتوگو
وی ادامه داد: نکته دوم اشراف حضرت به منابع طرف گفت‌وگوست. در این مناظرات طرف‌های گفتوگو اصرار داشتند که حضرت به قرآن استناد نکند و به منابع خودشان مثل تورات و انجیل استناد کند. حضرت این اشراف را داشتند که به کتب و منابع آن‌ها استناد کنند. برای کسانی که در حوزه گفت‌وگوی بین‌ادیانی مشارکت می‌کنند، این یک درس است که به صرف اشراف و اطلاع از منابع خودی و منابع درونی سنتشان به گفتوگو ننشینند؛ بلکه باید حتماً از منابع طرف دیگر اطلاع داشته باشند. صرف آشنایی از خویشتن برای مناظره کفایت نمی‌کند. حضرت در این گفت‌وگوها نشان دادند که چقدر با انجیل و تورات آشنایی دارند.
ادب گفتوگو
رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی در ادامه اظهار کرد: نکته سوم ادب در گفت‌وگوست. علی‌رغم اینکه مأمون با انگیزه‌های منفی این مناظرات را برپا می‌کرد و احتمالاً افراد را تحریک می‌کرد که به حضرت اسائه و بی‌ادبی کنند، ولی بر اساس گزارشات تاریخی، لسان حضرت لسان عالمانه و به دور از هیجان و تعصب بود و وقتی طرف مقابل می‌گفت که من دین شما را قبول ندارم، حضرت عصبانی نمی‌شدند و با ادب در گفتوگو تعصبات طرف مقابل را مدیریت می‌کردند.
دوستی و تعامل ادیان در پایان گفت‌وگوها
وی ادامه داد: نکته چهارم اینکه در پایان این گفت‌وگوها، علی‌رغم نتایجی که در کتب کلامی این گونه ذکر می‌شود که حقانیت دین اسلام ثابت شد و در جای خودش امر درستی است، ولی پایان این گفت‌وگوها به نوعی دوستی، آشتی و تعامل بیشتر هم می‌انجامید. حضرت با آن‌ها نوعی گفتوگو می‌کردند که به دوستی می‌انجامید و سوای نتایج تاریخی و کلامی، این جنبه هم حائز اهمیت است که حضرت با آن‌ها دوست می‌شدند؛ برای نمونه وقتی «عمران صابئی» در جریان مناظره علم و اشراف حضرت را مشاهده کرد، مسلمان شد و در خدمت امام رضا(ع) به تبلیغ دین اسلام پرداخت.
رسولی‌پور با تأکید بر اهمیت ایجاد تعامل بین پیروان ادیان، گفت: این نکته، نکته مهمی است. الآن می‌بینیم که بعضی در تریبون‌ها به ادیان دیگر نفرت‌پراکنی می‌کنند؛ انگار دین اسلام در تضاد و تقابل با ادیان دیگر است. ما فراموش کردیم که قرآن مصدّق ادیان گذشته است و اگر بحث‌هایی مطرح بوده، مسائل تاریخی و سیاسی است والا ما در اینکه همه ادیان از منبع الهی هستند و همه انبیا برادر همدیگرند، تردیدی نداریم. باز شما می‌بینید برخی افراد وقتی جنبه‌های تاریخی و کلامی این مناظرات را نقل می‌کنند، خیلی شیفته جنبه شکست دادن، غلبه و پیروزی هستند.
وی تأکید کرد: در سنت گفت‌وگویی امام رضا(ع) که الگوی مناسبی برای شیعیان و مسلمانان است، حضرت نشان دادند در این گفت‌وگوها دنبال شکست دادن، ایجاد دشمنی و نفرت نیستند، بلکه بحث علمی خودشان را مطرح می‌کردند و آن قدر مؤدبانه بحث می‌کردند که طرف مقابل را شیفته خود می‌کردند و جلسه مناظره به جلسه دوستی و مودت تبدیل می‌شده است. این نکته مهمی است که بعضی از ما یا به سنت گفتوگو اعتقاد نداریم یا اگر گفتوگو می‌کنیم در جهت غلبه و شکست دیگری است و یا اینکه بنیاد این تعاملات را بر دشمنی و ایجاد نفرت می‌گذاریم، در حالی که حضرت چنین نگاهی نداشتند و این اهداف را دنبال نمی‌کردند و مایه فخر ما شیعیان است که چنین امامی داشتیم.
درس‌هایی که در سنت‌های مدرن پذیرفته شده
استاد فلسفه در پایان گفت: دوباره تأکید می‌کنم ممکن است وقتی گزارشات تاریخی درباره گفت‌وگوهای حضرت را می‌بینیم خیلی قابل تطبیق با مدل‌های گفت‌وگوی امروز مثل مدل «باختین» (میخاییل باختین) یا مدل «بوبری» (مارتین بوبر) نباشد، ولی اصل ارتباط و اصل دوستی با دیگری و بحث عالمانه و اشراف بر منابع طرف مقابل درس‌هایی است که در سنت‌های مدرن به عنوان اصول اساسی پذیرفته شده است. آنچه حضرت در سنت گفت‌وگویی به ما یاد می‌دهند، آزاداندیشی و تعامل است.
وی در پایان با اشاره به کنفرانس جهانی آستان قدس در سال ۹۷، گفت: خیلی جالب است که در این کنفرانس کرسی‌های آزاداندیشی را ملهم از سنت گفت‌وگویی امام رضا(ع) دانستند. این خیلی مهم است که حضرت به ما آزاداندیشی را یاد دادند و نه صرفاً غلبه یک تفکر بر تفکر دیگر. همچنین ایشان آشنایی به اصول طرف مقابل را به ما آموختند و نه پذیرفتن شایعات و ذهنیت‌ها و مطالب غیرواقعی که درباره همدیگر طرح می‌کنیم. حضرت نشان دادند ما باید پرچم‌دار سنت آزاداندیشی باشیم، چنانکه سنت شیعی از این ظرفیت برخوردار است. ما باید این مسئله را در جامعه فرهنگ‌سازی کنیم و آن دسته از آموزه‌های ائمه(ع) که مغفول مانده است را مورد تأکید قرار دهیم.