کرونا و چالش‌های برگزاری مناسک مذهبی ماه محرم

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، از دیرباز همواره یکی از میدان‌های حضور دین، نقاط ضعف بشری مانند بیماری و مرگ بوده است و ادیان یکی از کارکرد‌های خود را حل این معضلات برای بشر تعریف کرده‌اند. اما این روز‌ها با شیوع کرونا همه چیز تغییر کرد و تأثیر این ویروس بر مناسک دینی بی‌سابقه بود. بسته شدن در مساجد و اماکن مقدس، برای مردمی که همواره رفتن به این مکان‌ها را جزء ضروریات زندگی‌شان محسوب می‌کردند، بسیار سخت و غیرقابل تحمل بود؛ اتفاقی که چالش‌های بسیاری را در پی داشت و شکل جدیدی از برگزاری مراسم مذهبی را به وجود آورد. در ابتدای همه‌گیری این ویروس، با سخت‌گیری‌های وزارت بهداشت و همراهی مردم در جدی گرفتن این موضوع، شاهد بسته ‌شدن بسیاری از اماکن، کاهش جلسات مذهبی و تعطیلی بسیاری از هیئت‌ها بودیم؛ حتی کرونا باعث لغو برگزاری رویداد‌های مختلف ارزشی شد که هر ساله به صورت باشکوه برگزار می‌شد؛ این جریان مدل‌های جدیدی را از ارائه برنامه‌های مذهبی به جامعه نشان داد که توانست تا حدودی خلأ ایجاد شده در این حوزه را جبران کند. برای مثال مدل برگزاری جلسات مذهبی از فضای حقیقی به مجازی تبدیل شد و به اصطلاح حسینیه‌های مذهبی و هیئت‌های آنلاین رویکرد جدیدی را برای هیئت‌ها به ‌وجود آوردند.

در این جریان و پس از گذشت حدود شش ماه از تعطیلی موقت و نیمه باز هیئت‌ها و جلسات مذهبی که به‌ صورت مجازی برگزار می‌شدند، بسیاری از آن‌ها فعالیت حضوری خود را نیز با رعایت موارد بهداشتی از سر گرفتند و شماری دیگر از هیئت‌های مذهبی نیز در پی کاهش مقررات مقابله با شیوع کرونا به طور کامل بازگشایی شدند؛ بسیاری از هیئت‌ها و جلسات قرآن نیز تدابیری را برای حفظ سلامت مردم در نظر گرفته و از آنان خواسته‌اند تا بهداشت فردی را در جلسات رعایت کنند تا به این ترتیب از ابتلا به بیماری کرونا جلوگیری شود و هیئت و محفل مذهبی فعال بماند.

این در حالی بود که برگزاری هیئت‌های مجازی، پیش از همه‌گیری ویروس کرونا موقعیت خوبی نداشت و بسیاری از مدیران هیئت‌های مذهبی شاید فکرش را هم نمی‌کردند که بخواهند مدل جدیدی از جلسه‌داری را تجربه کنند، اما شیوع ویروس باعث شد تا حضورشان در فضای مجازی تقویت شود و مخاطبان خود را به طور قابل توجهی افزایش دهند. این درحالی بود که برخی دیگر از هیئت‌ها و اماکن مذهبی بر برگزاری حضوری جلسات و محافل خود(با رعایت موارد بهداشتی) پافشاری دارند؛ اما مجدداً در تیرماه جدیدترین آمار مربوط به کرونا در کشور از ابتلا و جان باختن تعداد بیشتری از هم‌وطنان نسبت به ماه‌های گذشته حکایت دارد و شرایط شیوع کرونا در بسیاری از شهرها و کلان‌شهرها از جمله تهران به مرز هشدار و حتی قرمز رسیده است. با این وضعیت، پیش از بازگشت برخی محدودیت‌ها، بسیاری از هیئت‌های مذهبی که حتی رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی را هم کافی ندانستند، مجدداً به برگزاری مجازی برنامه‌هایشان پرداختند.

حالا این روز‌ها با نزدیک شدن به ماه محرم در محافل مذهبی بر سر نوع مواجهه با بیماری کرونا و شیوه برگزاری برنامه‌ها، جلسات و محافل مذهبی اختلاف‌نظر‌هایی جدی مطرح است. گروهی معتقدند با توجه به ویژگی‌هایی که این بیماری ناشناخته دارد و طبق هشدار پزشکان، مجامع و محافل دینی مثل دیگر مجامع عمومی باید ایمن شود و حتی در صورت لزوم باید برگزاری مجالس و مناسک مذهبی به صورت موقت متوقف شود. اما در مقابل، گروهی دیگر معتقدند باید با تکیه بر باور دینی(توکل و توسل) و در نهایت عمل به دستورات طبی احادیث و البته نکات بهداشتی، با کرونا مقابله کرد و نباید قدرت دین را فراموش کرد و در برابر کرونا، این دشمن تازه ایمان، ترس و انفعال نشان داد. بر همین مبنا، این گروه به شدت مخالف اختلال در برگزاری مناسک مذهبی و محدودسازی آنها هستند. بر همین اساس و با توجه به اهمیت موضوع پرونده ویژه‌ای را برای محرم در چالش کرونا باز کرده‌ایم و به بررسی این موضوع می‌پردازیم؛

مدتی پیش حجت‌الاسلام جلالی، معاون امور فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی، به‌عنوان متولی اصلی امور هیئت‌های مذهبی در کشور در حاشیه نشست ستاد محرم الحرام ۱۴۴۲ با بیان تدابیر جلوگیری از تعطیلی هیئات مذهبی در شرایط کرونایی، تصریح کرد: طراحی ما به گونه‌ای است که در بدترین و بهترین حالت وضعیت کرونایی، ترتیب برنامه‌های خود را حفظ کنیم؛ در بدترین شرایط در مدل‌های مختلف برگزاری هیئت از جمله هیئت‌های خانگی را خواهیم داشت و تلاش داریم تا هیچ مراسمی را تعطیل نکرده و فقط شکل آن را تغییر دهیم. تلاش داریم تا امسال هیئت‌های خانگی و مجازی را جدی گرفته و اگر در شهری وضعیت کرونایی سفید بود هیئت را به شکل عادی خود برقرار کنیم.

معاون امور فرهنگی و تبلیغ سازمان تبلیغات اسلامی، تصریح کرد: نکته مهم امسال هم این است که رویکردمان را از تمرکزگرایی نسبت به استان‌ها تغییر داده تا برنامه‌های استانی از سوی استان و به صورت بومی طراحی شود، اینگونه برنامه‌های ویژه محرم به صد‌ها عنوان پروژه ارتقا یافته و در سطح کشور و در استان‌های مختلف متنوع خواهد بود تا از این طریق شاهد خلاقیت و نوآوری در این حوزه باشیم.

اصرار سازمان تبلیغات اسلامی به عدم تعطیلی هیئات مذهبی و در کنار آن دایر بودن سایر محافل دینی در شرایط بحران کرونایی موضوعی است که محمدرضا کلاهی، پژوهشگر جامعه‌شناسی دین و عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، نیز در مورد آن با ایکنا سخن گفته و اظهار کرده است: اصولاً تغییر سبک زندگی و عادت، سخت و پیچیده است. مخصوصاً عادتی که بر مبنای یک استدلال و سامانه نظری باشد، بعضی عادت‌ها صرفاً عمل تکرارشونده هستند و به مرور به سهولت بیولوژیک تبدیل شده‌اند، اما بعضی عادت‌ها در ادامه خود، از یک سامانه نظری پشتیبانی می‌گیرند. در این هنگام تغییر دادنشان بسیار سخت می‌شود، برای تغییر این نوع از عادت‌ها به سامانه نظری جدیدی نیاز است که جای سامانه قبلی را بگیرد.

وی در ادامه مطرح کرد: یکی از مصادیق روابط تنانه میان آدم‌ها، برگزاری تجمعات همچون جشنواره‌ها و سوگواره‌هاست که به حضور جسمانی آدم‌ها نیاز دارد. دعوت به عدم حضور در مناسک دینی، دعوت به کنار گذاشتن بخشی از وجوه دین است که با ماهیت دین ارتباط دارد. طبیعی است که این مسئله مقاومتی را میان دینداران ایجاد می‌کند. به طور کلی دعوت به ترک مناسبات جمعی، نه فقط در امور دینی بلکه در همه مسائل، سخت است. از زمان شیوع کرونا تاکنون، افراد زیادی نسبت به وضعیت خانه‌نشینی ابراز نارضایتی کرده‌اند و دوست دارند مناسبات جمعی دوباره برقرار شود، این در حالی است که عموماً در خانه تنها نبوده‌اند و خانواده را در کنار خود داشته‌اند، اما چون به مناسبات جمعی نیاز دارند، بی‌تابی از خود نشان می‌دهند. مقاومت در برابر حذف مناسبات جمعی و روابط تنانه میان آدم‌ها در همه جای دنیا وجود دارد و محدود به مسائل دینی و دینداران نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تصریح کرد: باید توجه کنید که منظور این نیست که صرف نظر نکردن از مناسک دینی و مناسبات جمعی در ایام شیوع بیماری را موجه جلوه دهیم، بلکه صرفاً سعی می‌کنیم تحلیلی از آنچه روی می‌دهد، ارائه دهیم، نه اینکه آن را توجیه کنیم. طی روز‌های گذشته، عموم تحلیل‌ها درباره رفتار برخی دینداران در قبال تعطیلی حرم‌ها، صرفاً به موضوع «خرافات» ارجاع داده شد، در حالی که بحث، خرافات نیست و ریشه‌های انسان‌شناختی و جامعه‌شناسی دارد.

اما حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی اکبرنژاد، رئیس مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه با شیوع کرونا در کشور و ادامه روند آن، هیچ اشکالی وجود ندارد که یک‎سری از محدودیت‌ها را در اجتماعات مذهبی و دینی ایجاد کنیم، اما نه اینکه به کلی آن‌ها را تعطیل کنیم، اظهار کرد: مقام معظم رهبری اخیراً نکاتی را پیرامون این مسئله اشاره کرده‎اند، که بخشی از آن بر اهمیت این موضوع تأکید داشت و فرمودند اگر کسانی این محدودیت‌ها را ایجاد می‌کنند حتماً باید واقف به اهمیت مناسک دینی و این اجتماعات مذهبی باشند.

وی ادامه داد: اگر برای شما چیزی مهم نباشد و آن را بدون اهمیت ببینید خیلی راحت می‌گویید که نباشد؛ برای مثال یک اسباب‌بازی می‌تواند برای کودک خیلی باارزش و مهم باشد، اما همان اسباب‌بازی برای پدر و یا مادر بی‌ارزش است و به راحتی می‌توانند آن را دور بیندازند؛ در اینجا قطعاً کودک برای آن اشک می‌ریزد و ناراحت خواهد شد، اما پدر و مادر شاید واکنشی نشان ندهند؛ لذا این نگاه و تأکید‌ها به دلیل تفاوت در ارزش‌هاست.

رئیس مؤسسه فقاهت و تمدن‌سازی اسلامی، با اشاره به اینکه پیش از این تعطیلی‌ها و با شیوع کرونا محافل مذهبی به خودی خود خلوت شده بودند، گفت: این اتفاق در حقیقت افتاده بود و شاید نیازی نبود تعطیلی اعمال شود و با رعایت فاصله معمول و رعایت موارد بهداشتی می‌شود مراکز را باز نگه داشت؛ چون احساس می‌شود این موضوع خیلی مهم دیده نشد، به راحتی مساجد و مکان‌های مذهبی تعطیل شدند؛ این در حالی بود که مراکز اقتصادی فعال بودند و هیچ وقت تعطیل نشدند. اما آیا نمی‌شود در این اماکن و محافل با رعایت موارد بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی، مردم حضور پیدا کنند.

این در حالی است که زهره سعیدی، پژوهشگر فلسفه دین و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، معتقد است: تعطیلی موقت مناسک جمعی دینی نه تنها به وظایف اصلی دینداری و تکالیف اخلاقی آسیبی نمی‌رساند، بلکه نشان از اهمیت حفظ جان در منظومه دین و دینداری دارد؛ همانطور که می‌دانیم با وجود هشدار‌های متصدیان سلامت جامعه و درخواست مسئولان و حمایت مراجع دینی برای ممانعت از تجمعات و اعمال محدودیت‌ها، برخی مدعیان دینداری به مخالفت با ممنوعیت برگزاری مراسم دینی و محدودیت حضور در اماکن دینی پرداختند.

این پژوهشگر فلسفه دین و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در مورد تأثیر شیوع ویروس کرونا بر آینده دینداری و پیامد‌های وضعیت فعلی، به ایکنا گفت: نزاع علم و دین، قدمتی دیرینه دارد. برخی به سازگاری و برخی به ناسازگاری آن دو رأی داده‌اند. کسانی که قائل به تقابل، نزاع و ناسازگاری علم و دین هستند، کرونا را امری به نفع علم و به ضرر دین ارزیابی می‌کنند و بر این باورند که، چون دین راه حلی برای مبارزه با کرونا ندارد و حتی در مقابل آن سپر انداخته و به تعطیلی آئین‌ها و مناسک دینی رضایت داده، پس دین شکست خورده است؛ این گروه معتقدند از آنجا که علم پا به میدان گذاشته و کادر درمان به خدمت سلامت جامعه درآمده است و نوید ساخت دارو و واکسنی را داده که تجربه‌های گذشته، امیدواری به آن را معقول ساخته است، پس علم، یکه‌تاز این عرصه و برنده نزاع با دین شده است. اما کسانی که قائل به سازگاری علم و دین هستند، اساساً علم و دین را متعلق به دو قلمرو جداگانه و با اهدافی متفاوت می‌دانند که هر کدام کارکرد خود را دارد، بی‌آنکه نزاعی و تقابلی با دیگری داشته باشد. از نظر اینان، علم ذاتاً وظیفه دارد درمانی برای بیماری‌ها بیابد و دین ذاتاً وظیفه دارد هدایت معنوی افراد را به عهده گیرد و بر مسئولیت اخلاقی آن‌ها تأکید کند. از این رو تعطیلی موقت آئین‌ها و مراسم دینی، هر چند باعث تعلیق بخشی از آداب دینداری شده است، اما اولاً وضعیت مذکور، موقت است که بالاخره تمام می‌شود و به وضعیت عادی برمی‌گردیم. ثانیاً مناسک دینی بخش اصلی دینداری نیست، بلکه آنچه در دینداری اصالت دارد، پرستش خدای یکتا و ادای تکالیف اخلاقی است که منافاتی با تعطیلی مناسک دینی ندارد.

سعیدی اظهار کرد: پدیده کرونا به طور موقت موجب توقف مناسک و شعائر دینی شده است، البته بی‌آنکه خدشه‌ای به اصالت دین‌داری یعنی پرستش خدای یکتا و ادای تکالیف اخلاقی وارد کرده باشد؛ حتی از یک سو باعث نزدیکی بیشتر به خداوند به مثابه تنها تکیه‌گاه آرامش‌بخش به هنگام بروز وقایع خارج از قدرت بشر شده و از سوی دیگر، افزایش رفتار‌های انسانی و فداکارانه کادر درمان و بهداشت و هم‌دلی و کمک‌رسانی اقشار مختلف جامعه باعث ارتقای اخلاق گردیده است. در خصوص تعطیلی موقت اعمال و مناسک دینی نیز کرونا این پیام را با خود به همراه آورده است که اولاً دین برای خدمت به انسان آمده است و نه بالعکس. از این رو وقتی پای جان آدمی در میان باشد، اولویت با جان گران‌بهای اوست، حتی به قیمت تعطیلی موقت آئین‌های دینی. ثانیاً تعطیلی موقت اعمال و مناسک دینی، مانعی برای ادای فردی بسیاری از مناسک دینی به شمار نمی‌رود. همانطور که می‌دانیم «بُعد منزل نَبوَد در سفر روحانی». چه بسا می‌توان در فردیت خود خالصانه‌تر به ائمه ادای احترام کرد و صادقانه‌تر بدان‌ها توسل جست. از این رو تعطیلی موقت اماکن دینی نه تنها بی‌احترامی به آن‌ها نیست و شکستی برای دین محسوب نمی‌شود، بلکه نشان‌دهنده ارزشی است که دین برای جان آدمی قائل شده و به همین خاطر حفظ جان انسان را نسبت به مناسک دینی اولویت داده است».

با این حال حجت‌الاسلام والمسلمین محمد مسجدجامعی، مشاور عالی رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب، نیز معتقد است: واقعیت این است که گرانیگاه دینی جامعه ایران، عمدتاً همین مناسک و محافل مذهبی و تجمعات دینی است که برای سلامت و تعادل دینی، اخلاقی، روحی و روانی مردم فوق‌العاده بالاست؛ نه اینکه صرفاً بالا باشد؛ بلکه «فوق‌العاده» بالاست. مسئله دیگر روضه‌ها و مراسم دعای هفتگی و ماهانه‌ای که در منازل و هیئت‌ها و تکایا و مساجد و حرم‌ها برگزار می‌شود و نیز مراسم ایام محرم و صفر و تاسوعا و عاشورا و اربعین و فاطمیه و ماه مبارک رمضان است. اصولاً بخش مهمی از سلامت جامع ما را همین نوع تجمعات تأمین می‌کند. این نوع گردهمایی‌ها علاوه بر جنب کاملاً دینی و معنوی‌شان، پاسخگوی انواع گوناگونی از احساساتند، از احساسات هیجانی و حماسی و مبارزه‌جویانه گرفته تا احساس نیاز به هم‌نشینی با دوستان و رفقا و همکاران؛ ضمناً تجمعات ما با تجمعات کشور‌های دیگر قابل مقایسه نیست.

وی در پاسخ به این سؤال که راهکار حرکت موفق در موضوعات مطرح شده چیست، گفت: مورد اجماع همین فاصله‌گذاری اجتماعی است. از شرق عالم در ژاپن و کره گرفته تا غرب عالم در آمریکا، همه همین را می‌گویند. البته در هر کشوری تعریف خاص خودشان را دارند و ما نیز باید به یک تعریف برسیم؛ شاید در مساجد و هیئات تا اندازه‌ای بتوان این امر را محقق کرد. البته لازم است تأکید شود که این کار باید با انجام همه تمهیدات لازم و به طور کاملاً محاسبه‌شده و با رعایت هم مسائل علمی و پزشکی صورت گیرد وگرنه خدای ناکرده داستان کلیسای شینچِئونجی در کر جنوبی تکرار خواهد شد که در آن یک نفر خانم سالخورده با حضورش در سه مراسم مختلف دینی در یک روز، پنج هزار نفر را آلوده کرد. مجموعاً در کره‌ جنوبی حدود ۱۰ هزار نفر به این بیماری مبتلا شده بودند که نیمی از آنان از این کلیسا بودند که اتفاقاً کلیسای اونجلیکالی است و بسیاری از اینان خواهان عدم بستن کلیساهایشان بودند و دولت نیز به دلایلی در برابر آن‌ها کوتاه آمد و می‌آید.

براساس این گزارش، محرم نزدیک است و این گفت‌‌وگو‌ها نشان می‌دهد گروهی در عین باور به دین، مبنای تصمیم‌گیری در قبال مناسک مذهبی را نسخه تجویزی دانش مدرن می‌دانند و گروهی دیگر به‌جای آن، بر نسخه ایمان پافشاری می‌کنند. در این میان، شماری از مراجع در پاسخ به استفتای مقلدان خود راه میانه را برگزیده‌اند و ضمن تأکید بر رعایت بهداشت و توجه به هشدار‌های پزشکی(از جمله پرهیز از حضور غیرضروری در اماکن دینی) دین‌داران را به سازوکار‌های مذهبی مانند خواندن دعا و توسل(زیارت عاشورا، آیت‌الکرسی و…) دعوت کرده‌اند. دیگر مراجع نیز تاکنون سکوت کرده‌اند و این طبیعی است، چراکه میدان خطیری است که هرگونه موضع‌گیری در آن تبعاتی خواهد داشت.

اما این تکثر آرا سبب بروز تکثر رفتار در بدنه دین‌داران شده است و برخی هیئت‌های مذهبی با صدور اعلامیه‌هایی از تعلیق برنامه‌ها و مجالس خود با گسترش شیوع کرونا و فوتی‌ها خبر داده‌اند و در مقابل برخی منبریان با انتقاد از تعطیلی هیئت‌ها و سرزنش تعطیل‌کنندگان، بر حفظ روال برپایی محافل و مناسک مذهبی تأکید دارند.

هر چند اثرات بیولوژیکی کرونا دیر یا زود مرتفع خواهد شد، اما شاید کسی فکرش را هم نمی‌کرد که یک بیماری نوظهور بتواند چنین چالش‌های بی‌نظیری را پدید آورد و به‌نظر می‌رسد روز‌هایی که در حال سپری‌ کردنشان هستیم، روز‌های مهمی در تاریخ تحولات دین‌داری در کشور باشد و بهتر است حالا که کم‌کم به مهمترین رویدادهای دینی کشور(ماه محرم و صفر) نزدیک می‌شویم، همه مسئولان، علما، متولیان و عموم مردم با اتکا به نظر جمعی و برای شکست این ویروس منحوس و برای پیروزی از شرایط فعلی یک‌دل و یک‌صدا شوند تا از این شرایط سربلند بیرون بیاییم.

منبع: ایکنا