نگاهی به سیر تاریخی شکل‌گیری حرم رضوی از دیروز تا امروز
حرم مطهر امام رضا(ع)، جزء استثنایی‌ترین بناهای تاریخی و تمدنی است و از این جهت منحصر به‌فرد محسوب می‌شود که ۱۰ سال قبل از شهادت امام رضا(ع) شکل گرفته است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، سیر تاریخی حرم رضوی از گذشته تا به امروزحرم مطهر رضوی از جمله بناهای تاریخی با معماری ایرانی – اسلامی و منحصربه‌فرد به شمار می‌رود که همهساله زائران و مسافران زیادی را از اقصی نقاط ایران و دنیا با هدف زیارت و دیدن کردن از این بنای تاریخی با قدمت چندین هزار ساله، به خود میکشاند.
در این خصوص پای صحبت‌های رجبعلی لباف خانیکی، مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی و همچنین پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی نشستیم تا بیشتر با سیر تاریخی شکل‌گیری حرم مطهر رضوی آشنا شویم.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: در آن زمان‌ها (سال ۱۹۳ هجری قمری) اگر بنایی به شکل آرامگاه و چارطاقی که سبک معماری آن زمان بود ساخته می‌شد، به احتمال قریب به یقین برگرفته از معماری ایرانی و به صورت چارطاقی‌هایی بوده است که در زمان ساسانیان استفاده می‌شده است. به هر حال این بنا (بنای هارونیه) در سال ۲۰۳ هجری قمری یعنی زمانی که امام رضا(ع) در سناباد به شهادت رسید، مورد تدفین امام رضا(ع) قرار گرفت و دلیلش هم آن بود که مامون، پسر هارون که قاتل امام رضا(ع) هم بود، به دلیل ترسی که از علویان، مردم ایران و دوستداران امام رضا(ع) و بقیه ائمه‌اطهار داشت، دستور داد که امام رضا(ع) را در بالای سر هارون در همان بنایی که به هارونیه معروف بود، دفن کنند و از آن زمان یعنی از سال ۲۰۳ هجری قمری، هارونیه مدفن امام رضا(ع) شد و مورد توجه و عنایت شیعیان قرار گرفت.
وی ادامه داد: در ارتباط با چگونگی آن بنا توضیحاتی در متون تاریخی داده شده و با مقایسه موارد مختلف، می‌توان حدس زد که آن بنا چه شاکله‌ای داشته است. در واقع می‌توان گفت این بنا یک چارطاقی بوده است که هارون در مرکز چارطاقی و امام رضا(ع) هم در قسمت بالای سر هارون دفن شده است (مقداری به گوشه بنا کشیده شده است).
لباف خانیکی ادامه داد: آن‌طور که در متون تاریخی آورده شده و از جمله «کامل ابن اثیر» بیان کرده است، گویا آن چارطاقی (بنای اولیه هارونیه) در زمان سبکتکین، پدر محمود غزنوی تخریب می‌شود و آسیب می‌بیند (البته شاید به‌طور کامل هم تخریب نمی‌شود ). برخی اعتقاد دارند که حدود دو متر از دیوار باقی می‌ماند و قسمت بالایی و گنبد تخریب می‌شود.
پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: اما در زمان محمود غزنوی، این بنا دوباره مرمت و تعمیر می‌شود و به دستور محمود غزنوی، شخصی به نام سوری بن معتز، این بنا را دوباره تکمیل می‌کند. اگر این فرضیه صحیح باشد، به هرحال هم تخریب و هم تعمیر این بنا در زمان غزنویان صورت می‌گیرد. خوشبختانه ما بنای دیگری هم در سنگ‌بست مشهد داریم که در همان زمان بر روی مدفن ارسلان جاذب که مورد تمجید حکیم ابوالقاسم فردوسی هم قرار گرفته و سپهدار توس و شخصیت قابل احترام و مقتدری بوده است، این نوع آرامگاه بر فراز مدفن وی ساخته می‌شود.
وی گفت: خوشبختانه آن آرامگاه را در حال حاضر موجود داریم و به احتمال بسیار زیاد، شاکله اولیه حرم مطهر و به خصوص بعد از اینکه در زمان سلطان محمود مرمت شده، باید بسیار شبیه به آرامگاه ارسلان جاذب باشد. به این دلیل که ما در معماری سبک و شیوه داریم. به عنوان مثال آرامگاه ارسلان جاذب که به سبک و شیوه رازی ساخته شده است، بنایی است که در آن از آجر استفاده شده و کتیبه‌ها و تزئینات آجرکاری بنا در دل دیوارها و همزمان با ساخت اولیه در دیواره‌ها تعبیه شده و تزئینات را توسط کتیبه، آجرهای خفته راسته، گل چینی آجر (تغییر و تحولی که در آجرها می‌دادند) ایجاد می‌کردند که خوشبختانه ما نمونه کاملی از این بناها را در سنگ‌بست داریم و می‌توانیم حدس بزنیم که گنبد هارونیه به همین شیوه بوده است، یعنی هسته مرکزی حرم مطهر و یا جایی که هم‌اکنون به روضه منوره معروف است.
لباف خانیکی ادامه داد: ما هیچگاه در متون تاریخی اشاره‌ای به تخریب و دوباره‌سازی حرم مطهر بعد از این تاریخ نداشته‌ایم و باید بپذیریم که چارچوب اصلی هسته مرکزی حرم مطهر همان هسته مرکزی دوران غزنوی است. آنچه که از حرم مطهر در متون تاریخی روایت شده این است که در آن زمان، حرم مطهر یا همان آرامگاه امام رضا(ع) یا بقعه هارونیه منحصر به همان بنای چارطاقی بوده است.
نامگذاری حرم مطهر رضوی
پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ابراز کرد: در رابطه با نامگذاری حرم مطهر باید گفت که در حدود قرن چهارم هجری برای نخستین‌بار به این بنا، نام حرم رضوی اطلاق می‌شود و به تبع آن به مشهد هم «مشهدالرضا(ع) می‌گویند، که مصادف با دوره غزنویان و سامانیان است.
وی افزود: اتفاقی که در دوره سلجوقیان می‌افتد، هتک حرمت حرم امام رضا(ع)، توسط غزها است. غزها نیشابور را ویران و خسارات زیادی به آن شهر وارد می‌کنند. به حرم امام رضا(ع) هم بی‌حرمتی کرده و اموال، اشیاء و تزئینات را غارت می‌کنند و البته تعداد زیادی از مجاورین حرم امام رضا(ع) هم کشته و اموالشان غارت می‌شود و این اتفاق در سال ۵۴۸ هجری قمری و در زمان سلطنت سلطان سنجر اتفاق می‌افتد.
لباف‌خانیکی ادامه داد: با ظهور خوارزمشاهیان، امنیت شهر مشهد و حرم رضوی اعاده می‌شود و در آن زمان اقدامات عمرانی زیادی در مجموعه حرم مطهر اتفاق می‌افتد و از جمله آن اتفاقات، که آثارش هم هنوز موجود است، این است که در شعبان سال ۵۹۷ هجری قمری یک سنگاب بزرگ با نقش و کتیبه تراشیده و تقدیم به حرم مطهر رضوی می‌شود که هم‌اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در سرسرای ورودی موجود است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: بسیاری از وسایلی که هم‌اکنون کارکرد اصلی خود را ندارند، ممکن است برای ما ارزش چندانی نداشته باشند، مانند آب‌انبارها، کاروانسراها، چاپارخانه‌ها و همینطور سنگاب‌ها. اما از آنجایی‌که این تاسیسات ماده حیاتی مردم را تامین می‌کردند بسیار ارزشمند و مهم بودند. در بناهای بزرگ، سنگاب‌ها را از آب پر می‌کردند و کاسه‌ای را بر لبه آنها می‌گذاشتند و مردم تشنگی‌شان را از آن طریق رفع می‌کردند.
وی عنوان کرد: علاوه بر آن، در سال ۶۱۲ هجری قمری یعنی حدود پنج سال قبل از حمله مغول‌ها، کتیبه‌های مرغوب زرین‌فام را در حرم مطهر و اداره دیوارها داریم که برخی از اینها به اشتباه به کاشی‌های سنجری معروف بودند، در حالی که اگر مقصود سنجر سلجوقی باشد هیچ ارتباطی با سنجر نداشتند. کتیبه‌ها از نوع کتیبه‌های زرین‌فام بوده و از مرغوبترین و زیباترین کتیبه‌هایی بودند که در آن زمان نوشته می‌شدند و اطراف حرم مطهر، توسط آنها تزئین می‌شد.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: ما می‌دانیم که بزرگترین و ناگوارترین اتفاقات تاریخی در زمان خوارزمشاه روی می‌دهد و آن هم حمله خونخوارانه مغول است که البته به دنبال اشتباهاتی که از طرف سلطان محمد خوارزمشاه و مادر وی اتفاق می‌افتد، موجب حمله مغول‌ها و چنگیزخان مغول و پسرانش به ایران می‌شود و کشتار زیادی در ایران رخ می‌دهد.
خراسان، پل ورود به ایران
این پژوهشگر اظهار کرد: خراسان، پل ورود به ایران، محسوب می‌شد و البته خراسانی‌ها، در مقابل مغول‌ها سینه سپر کردند، اما به‌طور معجزه‌آسا اتفاقی می‌افتد و آن هم این است که بر اثر آن اتفاق نه تنها هیچ زیانی به مجموعه حرم مطهر و شهر مشهد وارد نمی‌شود، بلکه موجبات گسترش، آبادانی و رونق شهر مشهد فراهم می‌شود و این در حالی است که توس، هرات، نیشابور، مرو، سمرقند و بخارا ویران شده و مردم قتل‌عام شده‌اند، اما خوشبختانه مشهد آسیبی نمی‌بیند. حال داستان این قضیه را شخصی به نام روزبهان خنجی در کتابی به نام «مهمان‌نامه بخارا» به نظم کشیده و اینطور بیان کرده است:
رای عالی خان چنگیزی/چون درامد به عزم خونریزی
آنکه را بهر قتل تعیین کرد/وقت رفتنش چنین تلقین کرد
که ز نسل محمد آقا/هفت آسوده سیدی آنجا
حرمت قبر او نکو دارید/اهل آن مقبره نیازارید
تو نگه کن بزرگ چنگیزخان/مشهد شاه ساخت دار امان
وی ادامه داد: اینجا به وضوح می‌بینیم که به دستور صریح چنگیز خان، مشهد دار الامان شده است و در چنین اوضاع وانفسایی طبیعی است که تمام آوارگان شهرهای مختلف وقتی متوجه می‌شوند که مشهد دار الامان است و کسی تعرض به مردم آنجا نمی‌کند، به این شهر روی می‌آورند و به طور شگفت‌انگیزی مشهد اهمیت پیدا می‌کند و رونق می‌گیرد. توس نیز دومین شهر بعد از هرات شده که به وسیله مغول‌ها آباد و تبدیل به مرکز فرمانروایی مغول‌ها می‌شود.