با صاحبان قلم درگذشته، اما خارج از قبرستان!

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، طبق معمول و بر حسب عادت مالوف اگر کسی سراغ قبر یا مقبره‌ای بگیرد، لازم است شال و کلاه کند و یک‌راست راهش را کج کند سمت قبرستان. اما گاهی ممکن است به وصیت متوفی یا هر اتفاق دیگر، او را در محل‌های دیگر دفن کنند. مثلا در کتابخانه یا اگر صاحب منصب و عنوانی باشد، در مشاهد شریفه حضرات معصومین و امام‌زاده‌ها. در غیر این‌صورت، اگر قبر یا مقبره‌ای در مکان دیگری مشاهده شود، بی‌شک حس کنجکاوی شخص مشاهده‌گر فعال می‌شود. همین اتفاق برای ما هم در قم افتاد؛ وقتی در پیاده‌رو مسیرم را ادامه می‌دادم و به سنگ قبری با ارتفاع حدود یک متر برخوردم. این مساله باعث شد بروم سراغ قبوری که خارج از قبرستان قرار گرفته‌اند. موضوع از آن‌جا برایم جذاب شد که صاحبان قبر‌ها، از عالمان دینی و صاحب تالیفات فراوان بودند. تحقیق درباره کتاب‌ها و آثار به‌جامانده از این افراد باعث شد به مقبرهایی برسم که در مراکز بزرگ خرید و بر سر راه عابرین، قرار دارند. اگر چند دقیقه با ما همراه شوید، برخی از این قبرها و آثار صاحبان آنها را به شما معرفی می‌کنیم.

قبر در پیاده‌رو
سر خیابان انقلاب قم (چهارمردان سابق) روبه‌روی میدان آستانه در پیاده‌رو خیابان «اِرَم» و در کنار جوی آب، روبه‌روی پاساژ «کویتی‌ها» آرامگاه میرزا «حسن لاهیجی گیلانی قمی» است، متوفی در سال ۱۱۲۱ قمری. اما «لاهیجی گیلانی قمی» کیست؟ او داماد بزرگ ملا صدرا و یکی از عالمان متعبّد و حکیمان متشرّع عصر صفوی است. این عالم بزرگ در کلام، فلسفه، حدیث و فقه و عرفان صاحب‌نظر بوده و در هر کدام از این علوم آثار مهمی از خود به یادگار گذاشته که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

الف) کلام:
۱- «شمع یقین یا آینه دین». شامل اصول پنجگانه اعتقادی به‌صورت مفصل در پنج باب، که باب امامت، شرح و بسط بیشتری نسبت به سایر باب‌ها دارد. این اثر در سال ۱۳۰۳ش. در تهران به چاپ رسیده و نسخ خطی آن فراوان است. این اثر مهمترین اثر کلامی و اعتقادی لاهیجی به شمار می‌رود. ۲- «اصول دین یا اصول خمسه». این کتاب در حقیقت تلخیصی از «شمع یقین» مؤلف است و لاهیجی در آن، اصور پنج گانه اعتقادی را توضیح داده است. ۳- «سرّ مخزون یا اثبات الرجعه». بحث مفصلی است پیرامون موضوع «رجعت» بر مبنای عقیده شیعه و با استناد به آیات و روایات آن را اثبات کرده است. ۴- «دُرّ مکنون یا جواب الاعتراض». لاهیجی در این اثر، اعتراض اهل سنت را بر شیعیان، مبنی بر اینکه چرا حضرت علی (ع) به جهت نداشتن انصار قیام نکرد لکن امام حسین (ع) با اینکه یار نداشت، قیام نمود، پاسخ داده است.

ب) فقه:
«رساله الزکیه الزکاتیه»، «هدیه المسافر»، «رساله فی‌الغیبه»، «تزکیه الصحبه یا تألیف المحبه».

از دیگر آثار این عالم «شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی» است. فیاض دو شرح بر این کتاب نگاشته، یکی مبسوط به نام «شوارق الالهام» و دیگری مختصر به نام «مشارق الالهام»، شرح اول در دو جلد به چاپ رسیده ولی نسخه‌ای از شرح دوم تاکنون شناسایی نشده است. کتاب بعدی «گوهر مراد» است. در این کتاب یک دوره مسائل کلامی بر مبنای مذهب شیعه اثنی عشریه، به صورت شیوا و روان و مختصر بیان کرده است. این کتاب بارها به طبع رسیده و نسخ خطی آن فراوان است. «سرمایه ایمان» از دیگر آثار لاهیجی است. این کتاب یک دوره کلام است ولی کوتاه‌تر از رساله سابق، این کتاب نیز به چاپ رسیده است. او یک اثر دارد تحت عنوان «دیوان اشعار» که در اشعارش خودش را «فیاض» تخلص می‌کند. لاهیجی دارای طبعی رسا و موزون بود و قصاید و غزلیاتی به مناسبت‌های مختلف سروده، دیوانش مکرر به طبع رسیده است.

قبر در پاساژ
اگر از قبر مرحوم لاهیجی به سمت سه راه بازار قم حرکت کنید، قبل از سه راه بازار، روبه‌روی مدرسه آیت‌الله گلپایگانی پاساژی قرار دارد به نام «پاساژ الغدیر» قم. قبر جناب «علی بن ابراهیم بن‌هاشم قمی» معاصر با حضراتِ امام‌ هادی (ع) و امام عسکری (ع) و همچنین از محدثان و راویان بزرگ و مورد اعتماد شیعه در قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری در آن قرار گرفته است. نام این عالم در سند بیش از ۷۰۰۰ حدیث در کتاب شریف «کافی» – یکی از چهار کتاب برتر و مرجِعِ شیعه – وجود دارد که جایگاه و منزلتِ رفیع علمی وی را در انتقال دانش معصومان (ع) به جویندگانِ دانش اهل بیت (ع) نشان می‌دهد.

از او کتاب‌های بسیاری به جای مانده است. آثار او را بیشتر از ۱۵ جلد کتاب گفته‌اند که از میان کتاب‌های پر ارزش او، تفسیرش (تفسیر علی بن ابراهیم قمی) به‌طور کامل به دست آمده ‌است. این تفسیر به «تفسیر قمی» مشهور است. کتاب «التفسیر» معروف به «تفسیر قمی» و «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، تفسیری از قرآن به شیوه روائی است که علاوه بر روایات امامان شیعه، توضیحات نویسنده کتاب را هم در بردارد. غالب روایات این کتاب از «علی بن ابراهیم قمی» و «ابوجارود» است. این تفسیر پایه و اساس بسیاری از تفاسیر شیعه است و بسیاری از روایات آن از امامان معصوم امام صادق و امام باقر (ع)، با واسطه‌های کمی روایت شده ‌است. در بعضی از کتاب‌ها نام این تفسیر را «تفسیر الصادقین» هم نوشته‌اند.

دیگر آثار او «الناسخ والمنسوخ»، «قرب الاسناد»، «الشرائع»، «الحیض»، «التوحید والشرک»، « فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام»، «المغازی»، «الانبیاء»، «المشذر»، « المناقب» و «اختیار القرآن» است.

قبر در کتابخانه
اگر همین خیابان ارم را برگردید و به سمت چهارراه شهدا حرکت کنید، قبل از چهاراه کتابخانه آیت‌الله مرعشی واقع شده است. جلوی ورودی این کتابخانه مقبره آیت‌الله مرعشی قرار دارد. سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه پس از آیت‌الله بروجردی است. او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید. آیت‌الله مرعشی، از شاگردان آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری و آیت‌الله آقا ضیاء عراقی بود و از محضر آیت‌الله سیدعلی قاضی، سید احمد کربلایی و آیت‌الله میرزا جواد ملکی تبریزی بهره برده است.

این مرجع تقلید، کتابخانه‌ای را تأسیس کرد که امروزه از لحاظ تعداد و کیفیت نسخه‌های خطی کهن اسلامی، نخستین کتابخانه ایران و سومین کتابخانه جهان اسلام به شمار می‌رود. آیت‌الله مرعشی در طول زندگی خود موفق به تالیف بیش از ۱۵۰ کتاب و رساله شد. تالیفات او از نظر در دسترس قرار گرفتن برای عموم چند حالت دارند. برخی چاپ شده و در اختیار عموم قرار دارند، بخشی به صورت خطی باقی مانده‌اند، تعدادی از بین رفته‌اند و شماری از دست‌نوشته‌هایش که به صورت اوراق پراکنده بوده‌اند در حال تدوین و جمع‌آوری است. مهم‌ترین تألیفاتش، «تعلیقات احقاق الحق»، «مشجرات آل الرسول»، «طبقات النسابین» و «حاشیه بر عمده الطالب» است. او برای نوشتن برخی کتاب‌های خود به کشورهای مختلفی سفر کرد و با دانشمندان ادیان مختلف به گفتگو نشست.

قبر در مدرسه علمیه
اگر چند قدم دیگر بردارید و به چهارراه شهدا برسید، سمت راست شما خیابان حجتیه است. خیابانی که مدرسه «حجتیه» در آن وجود دارد. آیت الله «سیدمحمدحجت کوه کمَره‌ای» از مراجع تقلید و مؤسس مدرسه «حجتیه» در قم و متوفای سال ۱۳۳۱ شمسی در همان مدرسه علمیه مدفون شده است. وی نزد اساتید فقه و اصول همانند آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله عبدالکریم حائری، آیت‌الله میرزا محمدحسین نائینی و آقا ضیاء عراقی، آیت‌الله سید محمدکاظم طباطبائی یزدی شاگردی کرد. پس از درگذشت آیت الله حائری از مراجع ثلاث شد و به اداره حوزه علمیه قم پرداخت.

آثار مختلفی از این عالم برجسته به جا مانده است. آثار متنوع حدیثی، فقهی، اصولی و رجالی. «لوامع الانوار الغرویه فی مرسلات الآثار النبویه»، «مستدرک المستدرک فی استدراک ما فات عن صاحب المستدرک» و «جامعُ الاحادیث و الاصول» از جمله آثار حدیثی وی است.  «کتاب البیع»، «کتاب الصلوه»، «کتاب الوقف»، «تنقیح المطالب المبهمه فی عمل الصور المجسمه»، «خلاصه الاحکام» و «مناسک حج» نمونه آثار فقهی اوست. از جمله تالیفات اصولی آیت‌الله کمره‌ای می‌توان به «حجت در اصول فقه» و حاشیه بر «کفایه الاصول» آخوند خراسانی  اشاره کرد. از جمله آثار رجالی این عالم شیعی حاشیه‌ای بر «تنقیح المقال» عبدالله مامقانی است.