گفتگویی با حسام مظاهری درباره اثر جدیدش؛ «مجالس مذهبی در ایران معاصر»

محسن ‌حسام مظاهری، نویسنده کتاب «مجالس مذهبی در ایران معاصر»، در گفت‌وگو با ردنا (ادیان نیوز)، درباره بیان کرد: به عنوان پژوهشگر اجتماعی دین یکی از دغدغه‌هایم این بوده که تغییرات دینداری را در جامعه ایران بررسی کنم و به دنبال فهم منطق این تغییرات ازجمله مناسک شیعی و عزاداری‌ها باشم.

وی که دانش‌آموخته‌ی جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران است، درباره اثر تازه خود، گفت: تبلیغات بازرگانی و اعلانات مطبوعاتی یکی از منابعی بود که در مطالعات تاریخ اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد. من نیز در این پژوهش، سراغ اعلانات مجالس مذهبی رفته‌ام که یک منبع مغفول در مطالعات دین بوده است. به عنوان مرجع نیز روزنامه «اطلاعات» را انتخاب کردم که تنها مطبوعه‌ فارسی‌زبان سراسری با طولانی‌ترین دوره انتشار است.

پژوهشگر و نویسنده حوزه مطالعات اجتماعی تشیع با بیان اینکه از نخستین شماره این روزنامه که سال ۱۳۰۵ منتشر شده تا پایان سال ۱۳۹۴ یعنی جمعاً ۹۰ سال اعلانات مجالس مذهبی محرم و صفر بررسی شده است، گفت: تعداد ۵۱۳۱ اعلان به ترتیب انتشار استخراج شدند و در کتاب متن کامل آنها همراه با تحلیل محتوایشان آمده است.

وی خاطرنشان کرد: اطلاعاتی مانند اسامی سخنرانان، اسامی مداحان و موضوعات سخنرانی‌ها از داده‌هایی است که از اعلانات مذکور استخراج شده است.

مظاهری با اشاره به مباحث ارائه شده در جلدهای مختلف این کتاب گفت: این اثر درمجموع دارای ۲ هزار و ۲۱۰ صفحه است. جلد اول آن علاوه بر مقدمه و مباحث مقدماتی مفهومی و مدخل پژوهشی، به بررسی و تحلیل اعلانات دهه‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ اختصاص یافته است. در جلد دوم اعلانات ۱۳۴۰، در جلد سوم اعلانات دهه ۱۳۵۰، در جلد چهارم اعلانات دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ و در جلد آخر اعلانات دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ بررسی ‌شده است. در فصل آخر نیز با تجمیع آمارها و بررسی‌هایی که به تفکیک در دهه‌های مختلف صورت گرفته، تصویری کلی از حیات مجالس طی یک قرن اخیر ارائه شده است.

وی با بیان اینکه در کتاب خود مدلی تازه برای گونه‌شناسی مجالس مذهبی ارایه کرده است، تصریح کرد: در این مدل، مجالس مذهبی معاصر را جمعاً در ۲۶ گونه و ذیل چهار دسته مجالس با محوریت سازمان، مکان، اشخاص و گروه‌های اجتماعی خاص می‌توان گنجاند. بررسی روند تغییرات این گونه‌ها به درک تغییرات دینی در دوره معاصر کمک می‌کند.

پژوهشگر و نویسنده حوزه مطالعات اجتماعی تشیع با اشاره به گروه مخاطبان این کتاب گفت: این کتاب علاوه بر محققان فعال در حوزه مطالعات اجتماعی دین و تشیع، برای محققان تاریخ معاصر و علاقه‌مندان تاریخ معاصر ایران و نیز فعالان فرهنگی مذهبی قابل استفاده است.

وی عنوان کرد: این اثر ذیل تاریخ نگاری دینداری در ایران معاصر و تاریخ‌نگاری فعالیت مجامع، انجمن‌ها و هیأت‌های مذهبی در ایران معاصر و شکل کلان‌تر بخشی از تاریخ حیات اجتماعی ایران معاصر قابل ارزیابی است.

مظاهری با اشاره به منحصر به فرد بودن چنین اثری گفت: بر اساس بررسی‌هایی که بنده انجام دادم به نظر می‌رسد که به طور مستقل پیش از این چنین پژوهشی انجام نشده و می‌توان بیان کرد نخستین پژوهش مستقل با این گستره موضوعی است.

وی با بیان اینکه از اوایل دهه‌ ۸۰ به پژوهش و نویسندگی در دو حوزه مطالعات اجتماعی تشیع و مطالعات اجتماعی جنگ مشغول است، «رسانه شیعه: جامعه‌شناسی آئین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران»، «تراژدی جهان اسلام» با موضوع عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان، «ساکن خیابان ایران: مسایل و چالش‌های دینداری در جمهوری اسلامی» آثار مستقل و «فرهنگ سوگ شیعی» و مجموعه مقالات «پیاده‌روی اربعین: تاملات جامعه‌شناختی» در حوزه آثار مشترک با دیگران را از دیگر آثار منتشرشده خود در مطالعات تشیع ذکر کرد.

پژوهشگر و نویسنده حوزه مطالعات اجتماعی تشیع خاطرنشان کرد: در حوزه مطالعات اجتماعی جنگ نیز کتاب‌های «شخم در مزرعه: نقدهایی بر روایت رسمی از جنگ»، «اسطوره همت: نشانه‌شناسی شهید همت»، «خطر سقوط بهمن: سه مقاله درباره خاطرات جنگ» و «رنگ رنگ جنگ» را تألیف کرده‌ام.

کتاب مجالس مذهبی در ایران معاصر تازه‌ترین اثر وی است که به همت نشر آرما ذیل مجموعه «کتابهای سرو» با شمارگان ۲۰۰ نسخه منتشر شده و اکنون در حال توزیع در کتابفروشی‌ها است.

در این پنج جلد متن کامل ۵ هزار و ۱۳۱ اعلام مجالس مذهبی به ترتیب تاریخ انتشار همراه با تحلیل و بررسی آنها به تفکیک هر دهه به همراه اسناد مربوط به هزار و ۷۳ نفر واعظ و سخنران، ۲۳۵ نفر مداح و روضه خوان، ۳۰۰ نفر هیئت و تشکل مذهبی، ۴۱۸ مسجد، ۲۱۴ تکیه و حسینیه، ۹۷ امامزاده و بقعه متبرکه آمده است.

همچنین طراحی مدلی تجربی برای گونه بندی مجالس مذهبی (۲۶ گونه)، شناسایی و معرفی انواع تبلیغات مجالس مذهبی(۱۴ نوع)، شناسایی و دسته‌بندی محل های برگزاری مجالس مذهبی (۹ دسته)، بررسی روند تغییرات اعلانات مطبوعاتی مذهبی، تحلیل آماری اعلانات مجالس مذهبی در هر دهه و استخراج و تدوین داده‌های تحقیقی و بررسی موضوعات سخنرانی‌های مجالس در این اثر ذکر شده است.