زیارت تطبیقی اسلام و مسیحیت

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نخستین کتاب مطالعات تطبیقی با موضوع زیارت میان مسیحیت و اسلام شیعی در حوزه انسان شناسی با حمایت مؤسسه زیتون در راستای حمایت مادی و معنوی از آثار پژوهشی خلاق و نوآورانه، برای پژوهشگران و علاقه مندان این حوزه به بازار آمد.

نویسنده این اثر با واکاوی انسان شناختی و جغرافیای فرهنگی پدیده زیارت در سنت مسیحی و اسلام شیعی به مطالعه تجربه زیسته زائران، صاحب‌نظران، و گزارش‌های مردم‌نگاری پرداخته است. مضمون مشترک به کار رفته در این مطالعه مفهوم بینارشته‌ای اتوپیا و امید در بافت انسان‌شناختی آئین زیارت است. می‌توان گفت این کتاب در بستر زیارت، نگاهی متفاوت به مفهوم کاریزما در قالب اتوپیای تجسم یافته به شکل امام، ارائه کرده است.

محمد نصراوی، پژوهشگر حوزه مطالعات انسان‌شناسی آئینی، این کتاب را نوشته است. این کتاب برگردان پایان نامه کارشناسی ارشد او در دانشگاه رویال هالووی لندن به راهنمایی گرگری کلیز است. دو مقدمه این اثر را پرفسور گرگری کلیز استاد تاریخ اندیشه سیاسی دانشگاه رویال هالووی لندن و رئیس انجمن مطالعات اتوپیای اروپا و بابک رحیمی استاد ارتباطات، فرهنگ و دین دانشگاه کالیفرنیا- سانتیاگوی آمریکا نوشته‌اند.

امید در آستانگی، واکاوی انسان شناختی سه زیارت: سانتیاگو د کامپوستلا، حج و اربعین، کتابی در زمینه مطالعات انسان شناختی زیارت در ادیان مسیحی و اسلام شیعی است. این کتاب با بهره گیری از انگاره اتوپیا و نظریه هتروتوپیا مطرح در جغرافیای فرهنگی به واکاوی تجربه و فضای زیارت پرداخته است.

این کتاب نخستین کتابی است که آئین زیارت را در مسیحیت و اسلام شیعی به طور تطبیقی مورد مطالعه قرار داده است. ویژگی این کتاب این است که با بهره گیری از نظریات مطرح در زمینه فلسفه علوم اجتماعی و انسان‌شناسی در پی یافتن روشی برای تحلیل پدیده زیارت و مفهوم امام بوده است. کتاب از نظریات گوناگون همچون: هتروتوپیای میشل فوکو، آستانگی ویکتور ترنر، و کاریزمای وبر بهره برده است. نویسنده با ابداع مفهوم لیمینوتوپیا مفهومی نو را در باب هویت زیارت با نظر به مفهوم اتوپیا ابداع کرده است.

کتاب امید در آستانگی متشکل از پنج فصل اصلی است: در ابتدای کتاب خواننده با مفاهیم نظری و تعریفی نو از مفهوم اتوپیا به مثابه نظریه‌ای اجتماعی روبه‌رو می‌شود. سه بخش بعدی کتاب نیز به واکاوی سه زیارت مهم در جهان مسیحیت و اسلام شیعی می‌پردازد. زیارتی که از مسیحیت برگزیده شده زیارت سانتیاگو دکامپوستلا دومین مرکز زیارتی اروپا و نقش سنت جیمز به عنوان چهره‌ای اتوپیایی در فرایند این زیارت است.

در فصل بعدی کتاب به بررسی پدیده حج با استفاده از چارچوب نظری پیشنهادی خویش می‌پردازد. در این بخش مفهوم حج از نگاه متفکران مطرح جهان تشیع، تجربه زیسته زائران و منابع حدیثی مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصل بعد، یکی از مهم‌ترین زیارت‌های شیعه یعنی اربعین مورد واکاوی قرار گرفته است. در این فصل کتاب چهره‌ای نو از مفهوم امام به عنوان فرآیندی اتوپیایی و نامتناهی به خواننده ارائه می‌کند. در این فصل نیز متن زیارت اربعین به عنوان یکی از عناصر مهم و کارکردی در فرآیند زیارت به مثابه متنیتی فضایی مطالعه شده است.

در پایان نیز کتاب نشان می‌دهد انگاره اتوپیا می‌تواند روشی نو و منطقه‌ای مشترک برای گفت‌گویی میان دینی و میان فرهنگی باشد.

پروفسور گرگری کلیس رئیس جامعه مطالعات اتوپیای اروپیا دانشگاه رویال هالووی لندن در مقدمه‌ای بر کتاب نوشته است: این کتاب، پژوهش سودمندی در دسترس پژوهشگران حوزه «زیارت در اسلام و مسیحیت» و نیز علاقه‌مندان به مبحث زیارت به‌طور عام قرار خواهد داد. نصراوی این موضوع را از دو منظرِ مطالعات اتوپیایی و انسان‌شناسی تطبیقی ارزیابی کرده است. پژوهش او دارای این خصیصه مهم است که میان دو رویکرد یادشده پیوند برقرار کرده است. به‌طورکلی محققان حوزه اتوپیا مفهوم زیارت را به‌عنوان یکی از مصادیق جامعه‌گونگی اتوپیایی در نظر نگرفته‌اند؛ هرچند انسان‌شناسانی همچون ویکتور ترنر، مبدع تأثیرگذار نظریه اجتماع‌واره، به تأثیرات و دلالات جامعه‌گونگی به‌طور وسیع اذعان کرده‌اند. تمرکز نظریه ترنر عمدتاً بر نحوه پوشش‌های مشترک زائران، چگونگی به نمایش درآوردن نمادهای آئینی که مقاصد ایشان را تبیین می‌کند و بررسی انتظار تغییرات شخصی در مواجهه با اماکن مقدس استوار است. بخش گسترده تحلیل ترنر منحصراً معطوف به رسوم مذهبی در مسیحیت است. پژوهش نصراوی از رهیافت واکاوی هم‌زمان مفهوم زیارت در اسلام ابزارهای نظری موجود را گسترش داده و به آگاهی ما در مورد تجربه‌های مذهبی مشترک در سراسر جهان عمق می‌دهد.

نصراوی با طرح سلسله مباحثی ارتباط میان دو مفهوم «زیارت» و «اتوپیا» را ملموس کرده که پیش‌ازاین، دست‌کم برای محققان حوزه اتوپیا مکشوف نبوده است. در تحلیل او «شخص اتوپیک» به‌صورت چهره‌ای کاریزماتیک نمود می‌یابد که دارای موقعیتی محوری در تجربه معنوی زیارت است. در این راستا از نظریه کاریزمای وبری و سایر نظریات موجود در مورد کاریزما بهره گرفته و به توضیح این پدیده می‌پردازد که چگونه دلالت سیمایی مقدس و مذهبی، تجربه آئینی هریک از دین‌باوران را شکل می‌دهد. گفتنی است تمرکز عمده در مطالعات اتوپیایی تاکنون بر روی ماهیت گروه بوده است؛ همچنین مبحث رهبری به‌طور ویژه در مطالعات اجتماعی بررسی شده است که در آن رهبران مذهبی (همانند ان لی برای شیکرها یا جان همفری نویز برای گردهم‌آیی اونیدا) نقطه کانونی و محل اجتماع اعضای گروه تلقی می‌شوند.

نصراوی از این در شناخت پدیده زیارت استفاده کرده است؛ بدین سبب سهم بسزایی در توسعه‌ی دانش در این حوزه تحقیقاتی ایفا می‌کند؛ همچنین به دو مفهوم دیگر نیز توجه کرده است که برای پژوهشگران اتوپیا، رویکردی بدیع محسوب می‌شود: نخست، آستانگی یا انتظار بروز تغییرات عمده فردی و اجتماعی؛ دیگری، هتروتوپیا یا وضع قوانین تعاملی مشخص در محدوده اجتماعی ویژه، به‌منظور تمایزبخشی به محدوده فوق‌الذکر در قیاس با سایر بخش‌های اجتماع. نصراوی استدلال می‌کند هریک از دو مفهوم یادشده در شناخت تجربه معنوی زیارت سودمند بوده و میان مطالعات اتوپیایی و تاریخ اندیشه مذهبی پیوند ایجاد می‌کند.

نتیجه این تحلیل در مفهوم لیمینوتوپیا بروز می‌یابد که بیان‌گر نوعی آمیختگی و ارتباط میان انتظار وقوع تغییرات شگرف فردی و اجتماعی با محیطی است که این تغییرات در آن انتظار می‌رود که باید آن را دستاوردی پرثمر و نقطه‌ای الهام‌بخش برای تحقیقات آتی دانست. در پایان امیدوارم انتشار وسیع پژوهش نصراوی در قالب کتاب، میان محققان اسلام و مسیحیت زمینه‌ساز مطالعاتی ژرف در مورد ارتباط میان دین و اتوپینیسم شود.

کتاب «امید در آستانگی» تألیف محمد نصراوی با دو مقدمه گرگری کلیز استاد تاریخ اندیشه سیاسی دانشگاه رویال هالووی لندن و رئیس انجمن مطالعات اتوپیای اروپا و بابک رحیمی استاد ارتباطات، فرهنگ و دین دانشگاه کالیفرنیا- سانتیاگوی آمریکا به همت انتشارات نگاه معاصر به بهای ۳۰ هزار تومان منتشر شد.