خداناباوری در تضاد با ایمان نیست / معنویت بدون دین امکان تحقق ندارد

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، فرهاد شفتی، پژوهشگر مطالعات اسلامی در هشتمین نشست دوره تخصصی عرفان و معنویت که به صورت مجازی در فضای اسکای‌روم برگزار می شود، به تبیین موضوع «معنویت بدون دین، کدام معنویت؟ کدام دین؟» پرداخت.

وی با بیان اینکه تعریف خاصی برای «معنویت» نداریم لذا آن را صورت‌بندی کرده یا مولفه هایی برایش مطرح می کنم، اظهار کرد: معنویت در اصطلاح یک کلمه من‌درآوردی است یعنی در قرآن و حدیث مستقیم و عینی به واژه «معنویت» اشاره نشده اما در معنا من‌درآوردی نیست. اگر معنویت را معناگرایی و روحانیت بدانیم از دوران سقراط درباره آن سخن گفته شده (اگرچه عین واژه استفاده نشده است) و مطالعات بسیاری در این زمینه انجام و مقالات بسیاری نگاشته شده است.

پژوهشگر مطالعات اسلامی تصریح کرد: چون تعریفی از معنویت نداریم اندیشمندان به جای اینکه خود را درگیر تعریف معنویت کنند دنبال مؤلفه یا خروجی‌های آن هستند حتی اساتید و بزرگان سکولار هم درباب مولفه های معنویت کلمات مشترک دارند که می توان به واژگان هدف داشتن، احساس وصل کردن، امید داشتن، یکپارچگی و (زندگی اصیل که بسیار مورد تأکید استاد ملکیان هم است)، اشاره کرد.

شفتی مؤلفه‌های معنویت را در سه گروه ارتباط با خود، ارتباط با دیگری و ارتباط با امر متعالی که ما خدا می نامیم، تقسیم بندی کرد.

وی با توجه به مبانی و مفاهیم قرآنی عنوان کرد: واضح است واژه «معنویت» را در قرآن نداریم اما «تزکیه» را داریم که شاید به تعداد کلمات و مفاهیم دیگر قرآنی نیامده اما با همین تعداد معدود از مفاهیم اصلی قرآن است.

پژوهشگر مطالعات اسلامی خاطرنشان کرد: قرآن در پاسخ این سوال که «برای رستگار شدن چه باید کرد؟» به صراحت در یک کلام تزکیه را بیان می کند (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى) و در ادامه (وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى) معیار دیگری به تزکیه اضافه نشده بلکه نماز وسیله ای برای تزکیه عنوان شده است؛ در یک کلام آنچه که انسان را رستگار می کند «تزکیه» است و از این منظر هدف دین تزکیه و هدف قرآن رستگاری است.

وی با اشاره به اینکه تزکیه نیز درباره سه ارتباط با خود، دیگری و امر متعالی است، مطرح کرد: شاید بتوان گفت مفصل ترین جایی که قرآن به نمونه های اعمال اخلاقی خوب پرداخته آیات ۲۲ تا ۳۹ سوره الاسراء است در این ۱۷ آیه تبیین اخلاق خوب از توحید شروع می شود و با احسان به والدین، کمک به همسایه، دوری از فحشاء و…. ادامه می یابد در این مثال ها مثلث سه ضلعی مولفه ‌های معنویت در ذهن به خوبی ترسیم می شود.

شفتی افزود: با مطالعه تجربیات انسان های معنوی متوجه می شویم این مولفه ها تک تک وارد قلب انسان معنوی نشده بلکه همه با هم روی قلب انسان می نشیند البته ممکن است در درجه اول ضعیف‌تر باشند، در حالت معنویت مولفه‌ها از هم جدا نیستند بلکه به همدیگر کمک می کنند؛ زمانی که انسان روی یک مولفه تمرکز کرده و دو مولفه دیگر را حداقل داشته باشد می توان گفت این فرد درحال تزکیه است.

این پژوهشگر مطالعات اسلامی خاطرنشان کرد: آغاز معنویت درجایی است که سه مولفه ارتباط با خود، ارتباط با دیگری و ارتباط با امر متعالی در معنا به هم وصل شوند در جهت تزکیه و همه مولفه ها به تدریج باهم در قلب بنشینند در واقع مادامی که مولفه های سه گانه روی هم تأثیر می گذارند و مثلت به تدریج به دایره ای مبدل می شود، آغاز معنویت است.

شفتی عنوان کرد: به طور مثال در آیه «إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر» نماز مؤلفه ارتباط با خدا، دوری از فحشا مؤلفه ارتباط با خود و منکر (گناه آشکار) مؤلفه ارتباط با دیگری است، در واقع ارتباط با خدا دو ارتباط دیگر را  اصلاح می کند.

«شرک» تضاد ایمان است نه «خداناباوری»

وی با اشاره به اینکه تعریف ما از دین قراردادی و صرفأ نوعی شناسایی افراد است، اظهار کرد: انسانی که تمام مدت در فکر و یاد خدا است، زهد دارد، حرکات و سکنات او ما را به یاد خدا می اندازد اما به هیچ یک از ادیان رسمی وابسته نباشد، بنابر تعریف قراردادی ظاهرا این فرد بی دین است اما از او معنویت و تزکیه را یاد می گیریم بنابراین تعریف قرآنی دین مدنظر است نه قراردادی.

این پژوهشگر مطالعات اسلامی به کاربرد اسلام در قرآن اشاره و بیان کرد: درباره حضرت ابراهیم و اسماعیل واژه مسلم به کار رفته همچنین پیامبران پیشین چون یعقوب که دربستر مرگ مسلم بود، حضرت عیسی(ع) هنگام صحبت با حواریون مسلم بود. بنابر این عبارت قرآنی «ما فی السموات و فی الارض…» هرآنچه در آسمان و زمین است همه در برابر خدا تسلیم هستند، شایان ذکر است که مخاطبان خدای متعال خداباور هستند و غیرخداباور در میان مخاطبین خدا نداریم.

وی با تأکید به اینکه براساس مفاهیم قرآنی متضاد ایمان، خداناباوری نیست بلکه شرک و نافرمانی است، عنوان کرد: در قرآن کریم شرط ایمان با شرط خداباوری متفاوت است چرا که تا کسی را باور نداشته باشیم تسلیم دربرابر او معنا پیدا نمی کند، خداوندِ مدنظر قرآن خداوندِ ادیان ابراهیمی نیست بلکه امری متعالی است که در درون همه انسان ها وجود دارد لذا تصویر ما، خدایی که ما خلق کرده و در روز قیامت ما را قضاوت می کند، با تصویر یک زرتشتی برای خدا کمی متفاوت و با تصویر یک بودایی به شدت متفاوت است زیرا بوداییان به خدایی غیرمتشخص اعتقاد دارند. پس بحث ایمانی است نه اعتقادی و خداوند به دین قرارداری تکیه ندارد و آنچه مدنظر خدا است، اینست که با صداقت، تسلیم تصویری که از حق داریم، باشیم.

شفتی با اشاره به واژه «آمنوا» که مورد استفاده قرآن است، افزود: منظور از «آمنو: ای کسانی که ایمان آوردید…» عناوینی چون اسلام، یهودیت، بودیسم و…. نیست، آنچه مهم است ایمان به خدا و روز واپسین و عمل صالح است یعنی زمانی ایمان کامل است که عمل صالح در پی دارد و مثلث ارتباط با خود، ارتباط با دیگری و ارتباط با امر متعالی کامل می شود لذا کسی که از دید خودش به هیچ یک از ادیان قراردادی ملزم نباشد و در منش خویش تسلیم امر متعالی باشد فردی دیندار است.

این پژوهشگر مطالعات اسلامی در پایان گفت: بنابر این صورت‌بندی که مطرح شد، معنویت بدون دین امکان‌پذیر نیست در واقع اگر یکی از مولفه های سه گانه به عبارتی یک ضلع مثلث نباشد، معنویت رخ نمی دهد چون باید این سه مولفه روی هم تأثیر بگذارند تا مثلث حرکت دایره وار بگیرد و معنویت آغاز شود.

یادآور می شود، دوره تخصصی «عرفان و معنویت» از سوی موسسه بین المللی حکمت ویژه مابه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۱:۳۰ در بستر فضای مجازی برگزار می شود.

خبرنگار: ملیحه ترزفان