حل مشکل دو راهی بین تشبیه و تنزیه

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، حجت‌الاسلام والمسلمین حامد شیواپور، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید در سی امین نشست دوره عرفان و معنویت با عنوان «معنویت و خدای الهیات سلبی» با بیان اینکه دو اصطلاح معروف تشبیه و تنزیه در فلسفه و عرفان به کار می‌رود، عنوان کرد: تشبیه یعنی قائل شدن به شباهت بین خداوند و مخلوقات با تأکید بر انسان است و به طور عمده زمانی که کلمه تشبیه بیان می‌شود شباهت خدا با انسان است و تنزیه یعنی منزه کردن خداوند از شباهت با مخلوقات به ویژه انسان است.

وی خاطرنشان کرد: تشبیه دو گونه جسمانی و معنوی دارد که در تشبیه جسمانی خداوند در ویژگی جسمانی مانند دست، پا، چشم، گوش، اعضا و جوارح شبیه انسان دانسته شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با بیان اینکه در الهیات معاصر و جدید مسیحی دو اصطلاح شخصی بودن خدا یا انسان‌وار بودن خدا و شباهت خدا به انسان بیان می‌شود، تصریح کرد: به کسی شخص می‌گوییم که دارای آگاهی و اراده باشد که در این زمینه فرشتگان، جن و موجودات دیگری که در کرات و مکان‌های دیگری به جز زمین زندگی می‌کنند می‌‌توانند شخص باشند بنابراین پرسنال بودن خدا اعم از انسان‌وار بودن خدا است و در الهیات مسیحی خدا شخص‌وار و موجودی دارای آگاهی و اراده است که سخن ما را می‌شنود و ما را می‌بینید.

وی یادآور شد: در الهیات سلبی صفات خدا به عنوان موجود غیر انسان‌وار و غیر شخصی در نظر گرفته می‌شود البته باید در نظر داشت عبادت یا دعا دو تجلی معنویت در دین دارد ولی پیش فرضی در دعا کننده باید وجود داشته باشد تا فرد بتواند از خداوند درخواستی داشته و خداوند را عبادت کند یعنی اینکه خداوند سخن را می‌شنود و من را می‌بیند و اگر چنین فرضی وجود نداشته باشد عبادت معنا ندارد.

حجت‌الاسلام شیواپور ادامه داد: لازمه عبادت و دعا در ادیان ابراهیمی این است که شخص دعا کننده معنایی از شخصی بودن خدا و تشبیه در ذهنش داشته باشد و اگر تمام ویژگی‌های انسانی را از خدا سلب کنیم شابستگی پرستش را ندارد و نمی‌توانیم با او ارتباط داشته باشیم.

وی با بیان اینکه معروف‌ترین تصویر از چنین خدایی در الهیات یونانی و الهیات ارسطویی وجود دارد، خاطرنشان کرد: ارسطو خدا را به گونه‌ای ترسیم می‌کند که به جزئیات علم ندارد و به غیر خود توجه ندارد و تنها به خود فکر می‌کند و با چنین تصوری از خدا عبادت و دعا کردن معنا ندارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید تأکید کرد: لازمه عبادت و دعا کردن تصور از خدا به عنوان موجودی است که به غیر خود آگاهی دارد و صدای غیر خود را می‌شنود واکنش و توجه می‌کند اگر این معنا در ذهن نباشد عبادت و دعا امری بی‌معنا است بر اساس این دیدگاه اگر بنا باشد خدا را بپرستیم و او را بخوانیم باید حدی از تشبیه را بپذیریم.

وی بسیاری از متون تنزیهی را مربوط به عدم شباهت خدا با انسان عنوان کرد و افزود: بر این اساس خدا مانند دیگر موجودات نیست و تمام این تعالیم دینی ما را به تنزیه خداوند از شواهد جسمانی و شباهت به انسان دعوت می‌کند.

حجت‌الاسلام شیواپور یادآور شد: عقل ما می‌گوید که باید خداوند را از ویژگی‌های انسانی تنزیه کنیم و از طرف دیگر در دعا و عبادت کردن حدی از تشبیه را باید در نظر بگیریم و بدون این حد ارتباط با خدا، دعا و عبادت بی‌معنا است بنابراین در یک دو راهی قرار می‌گیریم به طوری که اگر بخواهیم جانب عقل متون مقدس را بگیریم که ما را به تنزیه فراخواندند جایی برای دعا و عبادت نمی‌ماند و از سوی دیگر اگر بخواهیم به سراغ عبادت و دعا برویم حدی از تشبیه را باید در نظر بگیریم.

وی با اشاره به حل مشکل دو راهی بین تشبیه و تنزیه گفت: جمع بین تشبیه و تنزیه در قرآن، روایات، سخنان حکیمان و عارفان پیشنهاد شده و به عبارتی دیگر تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه. آیه‌ای در قرآن وجود دارد که تشبیه در کنار تنزیه باید وجود داشته باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه مفید به آیه ۱۱ سوره شوری اشاره کرد و افزود: در این آیه بیان شده « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ» که نمونه خوبی است که تشبیه و تنزیه را جمع کنیم. ابن عربی مهمترین الهی‌دان و عارف مسلمانی است که بیش از همه بر جمع بین تشبیه و تنزیه تأکید کرده بر این آیه دست گذاشته و در آثار دیگر به این آیه استناد می‌کند و می‌گوید که هیچ چیز شبیه خدا نیست و در عین حال خدا شنوا و بینا است.

وی خاطرنشان کرد: در روایات شیعه از امیر مؤمنان (ع) تا ائمه دیگر سخنان و اشارات فراوانی مبنی بر جمع بین تشبیه و تنزیه بیان شده است.

حجت‌الاسلام شیواپور افزود: خداوند خبر می‌دهد ولی خبر دادن خداوند شبیه خبر دادن انسان نیست و خداوند می‌شنود ولی شکاف گوش ندارد که از راه شکاف گوش بشنود. خداوند حرف می‌زند ولی لفظ به کار نمی‌برد. مسیر جمع بین تشبیه و تنزیه مسیری است که در روایات ما ترسیم شده است.

وی با اشاره به اصل سخن ابن عربی اظهار کرد: بر این اساس راه درست رعایت تعادل بین تشبیه و تنزیه است. ابن عربی کمک می‌کند که در کنار ادله نقلی، ادله عقلی داشته باشیم که نفی تنزیه محض و جمع بین تشبیه و تنزیه است اینکه بگوییم خدا در عرش خود است و توجه به غیر ندارد؛ محدود و مقید کردن خداوند است که چنین تصوری از خدا درست نیست.

یادآور می‌شود، دوره تخصصی عرفان و معنویت از سوی مؤسسه بین المللی حکمت، وی‍ژه ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۹:۳۰ به صورت آنلاین برگزار می‌شود.