اخلاق نمی تواند از «پیچیدگی» بگریزد!

ردنا (ادیان نیوز) – اولین بار نام ادگار مورن را در درس « نظریه های معاصر» مرحوم استاد دکتر محمد عبداللهی شنیدم. در آن زمان یکی از هم کلاسی هایم که کنفرانسی در باره ادگار مورن ارایه می کرد در توضیح نظریه یا روش پیچیدگی این جامعه شناس فرانسوی ، در حالیکه در بین ورقه های دست نویسش می گشت، گفت : از بس این نظریه پیچیدگی داشت من خود دچار گیچیدگی شدم. از آن زمان مورن شده بود کلید واژه ای که از پس آن خنده های هم کلاسی ها را به همراه داشته است. من شده بودم کبریت و آتش خنده ای که بر جان آن دوست و همه دوستان دیگر می انداختم. خنده های اون دوران یکی از بهترین خاطرات است.

بعدها در باره پیچیدگی یا complexity بیشتر خواندم اما به مرور از آن فاصله گرفتم. با وجود این در درس هایم، به مناسبت بحث از دنیای مدرن از پیچیدگی در دو معنای فرهنگی و به معنای روش و نظریه، ذکری به میان میآوردم. دیشب کتاب « اخلاق» را از کتابخانه کوچکم در منزل بیرون کشیدم و مروری کردم.

مترجم کتاب استاد دکتر امیر نیک پی را از دوران دکتری جامعه شناسی در دانشگاه علامه طباطبایی شناختم. درس جامعه شناسی شناخت او یکی از جذاب ترین درس ها برای من بود. دکتر نیک پی باسواد، دردمند و بسیار با انگیزه بوده و هست. رابطه استاد شاگردی ما با افتخار برقرار است اما همانطور که او در تقدیم کتاب، من را « دوست عزیز» خطاب کرده است، من نیز او را دوست می دانم و دوست می دارم. بنابراین دوست و استاد خوبم دکتر نیک پی در ترجمه این کتاب بسیار دقت نظر به خرج داده است و کتابی خواندنی به خوانندگان فارسی زبان هدیه کرده است.

برای معرفی کتاب از بیان خود دکتر نیک پی استفاده می کنم. اولین نکته ای که نظرم را به عنوان کسی که جامعه شناسی فرهنگ خوانده است، جلب کرده، تاکید دکتر نیک پی بر تفاوت نگاه مورن به فرهنگ است. عبارت با حتی شروع میشود بنگرید:

«… حتی تعریفی که از فرهنگ می دهد با توجه به همین « روش پیچیدگی» است. فرهنگ مجموعه ای از دانش ها، عادات، رفتارها، هنجارها، ممنوعیت ها، عقائد، آیین ها، ارزش ها، ایده ها، اساطیر، ابزارها و دستاوردهایی است که از نسلی به نسل دیگر تداوم میابد و در هر فردی باز تولید شده و مولد « پیجیدگی فرهنگی» است.»

ضمیر پنهان در فعل « می دهد» در عبارت بالا،به ادگار مورن بر میگردد. او «اندیشمندی میا رشته ی» است که نظریه یا روش « پیچیدگی » او در میان نظریه های جامعه شناسی معاصر بحث می شود. اهل فرانسه است و در قالب جریان های کمونیستی این کشور فعالیت کرد ودر سال های اشغال فرانسه توسط نازی ها، در مبارزه شرکت داشت و تجربه دو بار دستگیری در زندگی دارد. او بعدها از مارکسیسم برید و با نوشتن کتابی با عنوان « انتقاد از خود» بیان که چرا مارکسیسم دیگر نمی تواند پاسخگویی نیازهای فکری او باشد.

دکتر نیک پی در بخش یادداشت مترجم به معرفی روش ادگار مورن می پردازد. او می نویسد« روش شناسی ادگار مورد مهم ترین و مشهورترین بخش تفر او است. وی انتقادهای مهمی به روش شناسی رایج در علوم اجتماعی و انسانی دارد. البته او تنها به نگرش سلبی بسنده نیم کند، بلکه سعی در بهسازی شناخت در حوزه های انسانی و اجتماعی نیز دارد. روش وی که مشهور به « روش پیچیدگی» شده، نوعی سبک کار نیست، بلکه به عقیده خود مورن نوعی راه رفتن است. نخستین راهکاری که از این اصل بر می آید این است که پژوهشگران علوم اجتماعی، بیش از آنکه به تخصص در جزییات نیاز داشته باشند، به بررسی موضوع از منظرها و ایستارهای متفاوت و گوناگون نیازمندند. مورد با انتقاد از روش ای شناخت علوم انسانی که یک موضوع را جزء جزء می کنند و در بهترین حالت، تنها به شناخت جزء نائل می شوند، با الهام از « پاسکال» معتقد است که محقق به شناخت یک موضوع نائل نمی شود مگر حزء جزء آن را بشناسد و جزء جزء آنرا نمی شناسد مگر آن کل را بشناسد و بر همین مبنا معتقد است که بسیاری از علوم و دانش های امروزی تقلیل گرا هستند، لذا نیازمند نقد و بازکاوی اند.» ( صص ۷ -۸ )
کتاب « اخلاق» ادگار مورن در واقع « ششمین و واپسین جلد از « روش» ادگار مورن است که نام اخلاق بر آن نهاده است. در این کتاب « پیچیدگی» را به عنوان اصل بنیادین در روابط انسانی مطرح می کند… نویسنده در این کتاب از اخلاق خود- بنیان، جامعه بنیان و انسان – بنیان سخن به میان می آورد.».

مولف کتاب در پیشگفتار می نویسد: این کتاب نوعی بازاندیشی مداوم است که نیکی، امکان و ضرورت، یعنی خود اخلاق را مورد بازبینی قرار می دهد. اخلاق نمی تواند از مسائل پیچیده بگریزد. این امر باعث می شود تا رابطه میان شناخت و اخلاق، علم و اخلاق، سیاست و اخلاق، اقتصاد و اخلاق را مورد بررسی قرار دهیم.