مانکنیسم، جراحی زیبایی و دستکاری‏‌های بدنی از نگاه اسلام

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، در انسان‏‏ اشناسی اسلامی، بخش مهمی از توصیه ‏های دینی، معطوف به صحت و سلامت بدن و حفظ آن از ابتلا به بیماری‏های گوناگون است. پیامبر و امامان همواره در طول حیاتشان تلاش کرده‏اند تا از طریق سخنان خود، خواص درمانی بسیاری از خوراکی‏ها و گیاهان را به اصحابشان آموزش دهند و آنها را در اهتمام ورزیدن به سلامت و صحت بدن تشویق کنند.

اساسا در نگاه اسلامی، علاوه بر توصیه به طهارت قلبی و درونی، به نظافت ظاهری و جسمی نیز سفارش شده و نظافت، بخشی از ایمان دانسته شده است. به همین دلیل است که اموری نظیر طول عمر، صحت و سلامت، پاکیزگی، و قوت و قدرت جسمی در نظام اندیشه اسلامی به‏مثابه ارزش مطرح شده‏اند و راه‏کارهایی برای دست‏یابی به آنها در روایات سفارش شده است؛ برای مثال امام علی(ع) در روایتی، صحت و سلامت بدن را بالاترین نعمت‏ها توصیه می‏کند: «الصحه افضلُ النعمِ» و در روایتی دیگر ابتلا به مریضی بدن را از بلای فقر و تنگدستی بدتر می‏داند: «اَلاو اِنَّ البلاءَ الفاقهَ و اَشدُّ من الفاقهِ مرضُ البدنِ، واشَدُّ من البدنِ مرضُ القلبِ اَلا و اِنَّ مِن النِّعمِ سِعَهُ المالِ، و افضل من سِعَهِ المالِ صِحَّهُ البدنِ و افضل من صِحَّه البدنِ تقوَی القلب؛ بدانید که فقر و تنگدستی، بلایی بزرگ است و بدتر از آن مریضی بدن و بالاتر از مریضی بدن، مریضی دل است. همچنان‏که ثروت، نعمتی بزرگ و بهتر از آن سلامت و صحت بدن و بالاتر از صحت بدن، تقوا و خویشتن‏داری دل است.» همچنین پیامبر اکرم(ص) می‏فرمایند: «طُوبی لِمَن اَسلَمَ و کانَ عیشُهُ کفافاً و قُواه سداداً؛ خوشا به حال کسی که اسلام بیاورد و درآمدش برای تأمین معاش او کافی و بدنش نیرومند باشد.»

اساسا می‏توان گفت که بسیاری از احکام فقهیِ قرآن، علاوه بر اینکه جنبه ‏های ملکوتی و باطنی را مد نظر دارند، ناظر به حفظ سلامتی بدن انسان و پرهیز از ابتلا به بیماری‏های گوناگون نیز هستند. احکامی نظیر حرمت بسیاری از خوراکی‏ها، ذبح اسلامی حیوانات حلال گوشت، حرمت مشروبات الکلی، نجاست سگ، خوک، خون و مردار، ممنوعیت ازدواج با محارم، وجوب یک ماه روزه در سال، نهی از پر خوری، نهی از سخن‏گفتن در میانه صرف غذا، نهی از عصبانیت و خشم، توصیه به حسن خلق و آرامش، استحباب مسواک و افزایش ثواب نمازگزاری که بعد از مسواک نماز می‏خواند، سفارش به سحرخیزی و پرهیز از خواب زیاد، دوری از زنا و فحشا و توصیه به رعایت بهداشت جنسی، کراهت تناول گوشت قرمز، توصیه به استفاده از میوه جات، سبزیجات و خوراکی‏های مفید و مقوی نظیر عسل و خرما، و بسیاری دستورهای دیگر که حجم انبوه آنها منجر به تألیف کتبی نظیر طب الرضا و طب اسلامی شده است.

در شریعت اسلام، اهتمام به حفظ سلامت بدن به قدری است که در فرمایش رسول خدا(ص)، علم ابدان در کنار علم ادیان قرار می‏گیرد و طبابت در کنار دین، احترام بالایی می‏یابد؛ به گونه‏ای که در فقه اسلامی، فراگیری علوم مورد نیاز جامعه از قبیل علم طب، واجب کفایی است و بر تمام کسانی که توان تحصیل چنین علمی را دارند واجب است تا در حد رفع نیاز جوامع اسلامی، آن را فرا گیرند.

از طرفی در توصیه‏ های شرعی دین اسلام بر بیماران واجب است که در صورت ابتلا به امراض مهلک به طبیب، مراجعه و خود را معالجه کنند و از کوتاهی در این امر بپرهیزند. دلیل این حکم نیز امور بسیاری است؛ نظیر قاعده فقهی «لا ضَررَ و لا ضِرارَ فی الاسلام؛ هیچ زیانی در اسلام، مقبول نیست» و آیه شریفه «لا تُلقُوا بایدیکُم اِلی التَهلُکَه»؛ «با دست خود، خود را به هلاکت نیندازید» و احادیث بسیاری، مانند «تَداوَوا فانَّ الّذی انزلَ الداءَ انزلَ الدَّواءَ؛ خود را مداوا کنید، همان کسی که بیماری را فرستاده است دوای آن را نیز نازل کرده است» و «انَّ موسی مَرضَ فَعادَه بنو اسرائیل و وَصَفوها لَه دواء فامتنعَ منه فَاوحی اللهُ الیه یَامُره بذلک و الا لم یَشفِه؛ موسی(ع) بیمار شد. بنی‏اسرائیل دوایی را به او معرفی کردند و موسی(ع) از استعمال آن سرباز زد. پس خداوند به وی امر فرمود که از آن دوا استفاده کند؛ وگرنه شفا پیدا نخواهد کرد.»

از سویی دیگر بر طبیب نیز علاج امراض، واجب است و امتناع و خودداری وی از درمان، علاوه بر حرمت، ضمان نیز دارد. در حدیثی ابان بن تغلب از امام صادق(ع) نقل می‏کند که آن حضرت فرمود: عیسی مسیح(ع) چنین فرمود که اگر طبیبی از مداوای مریض امتناع ورزد با وارد کننده جرح و زخم شریک است؛ زیرا شخص وارد کننده جرح، قصد فساد و از بین بردن مجروح را داشته و آن کسی هم که توانایی مداوا را دارد؛ ولی از معالجه امتناع می‏ورزد، فساد او را طالب است؛ یعنی همان‏طور که وارد کننده جرح، مقصر و ضامن است، طبیبِ ممتنع از علاج نیز ضامن است. بنابراین طبیب، حق امتناع از معالجه را ندارد.

به طول کلی می‏توان گفت دین از اولین و مهم‏ترین نهادهایی بوده است که به بدن عنایت خاصی داشته و آن را در کانون توجهات ویژه خود قرار داده است. یکی از پیامدهای مهم این توجه و عنایت، ایجاد و توسعه پدیده بدن آگاهی بوده است. دین توانسته است از طریق مناسک و دستورهای خود درباره نحوه آرایش، نحوه پوشش، نحوه رعایت نظافت شخصی، استفاده از خوارکی‏های مختلف و… بدن را به عنوان یک موضوع و ابژه، پیش روی فرد قرار دهد و این زمینه را ایجاد کند که انسان بتواند از بیرون به خود بنگرد.

بنابراین می‏توان گفت که اهمیت بدن و برخوردار شدن آن از جایگاهی ویژه، نتیجه مدرنیته نیست و پیشینه‏ای بسیار طولانی‏تر در تاریخ ادیان دارد. با این حال می‏توان گفت: دیدگاه مدرنیته به اهمیت بدن، تفاوت‏هایی با تلقی دین و نگاه شریعت از آن دارد. در نگاه دینی، انسان تنها در بدن خلاصه نمی‏شود و در کنار بعد بدنی که از همیت ویژه‏ای نیز برخوردار است، بعدی روحی هم دارد که به طور مستقل از بدن قابل تفکیک است؛ علاوه بر این در نگاه دینی، اهتمام به بدن، امری فردی و مرتبط به سلائق شخصی نیست و به طور عمده، در حیات جمعی بشر و مرتبط به ویژگی مشترک انسانی وی مطرح می‏شود.

با توجه به‏ این تفاوت‏ها می‏توان ویژگی‏های نگاه اسلام به بدن را به عنوان نظام انسان‏شناختی مستقلی در برابر رویکرد مدرنیته به بدن دانست که از مختصات متفاوتی برخوردار است. در ادامه به دو تفاوت مهم نگاه اسلامی با نگاه مدرن درباره بدن و مدیریت آن می‏پردازیم:

۱. روح و تمایز آن از بدن

بدن در اندیشه اسلامی همواره مقابل روح قرار دارد. این امر بدان معناست که اولا: انسان را نمی‏توان در بدن وی خلاصه کرد و ثانیا: تفکیک میان روح و بدن باعث می‏شود تا نتوان هیچ‏کدام از آنها را به دیگری قابل تحویل و تبدیل دانست و تنها به وجود یکی قائل شد.
در قرآن کریم، مرحله نفخ روح در کالبد و جسم انسان، به‏وضوح از مرحله خلق بدن وی تفکیک شده و این امر نشان از آن دارد که آدمی در کنار بعد بدنی و مادی خود، از بعدی روحانی نیز برخوردار است. قرآن در دو نوبت در سوره‏های حجر و صاد به‏صراحت میان خلقت جسم انسان و روح وی تفکیک می‏کند. قرآن، دمیدن روح در بدن انسان را مرحله‏ای پس از خلقت بدن معرفی می‏کند: «فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»؛ «هنگامى که کار آن را به پایان رساندم و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم، همگى براى او سجده کنید!»
«ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِه»؛ «سپس کار خلقت او را به پایان رسانید و در او از روحش دمید.»

همچنین در آیاتی دیگر نیز بر دو مرحله‏ای بودن خلقت انسان اشاره دارد و پس از خلق بدن وی، مرحله دمیده‏شدن روح انسانی در کالبد آدمی را با عباراتی نظیر «کُن فَیَکون و اَنشاناهُ خَلقاً آخَر» بیان می‏دارد:
«خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیکُون»؛ «او را از خاک خلق کرد. سپس به او گفت: موجود شو، پس موجود شد.»
علامه طباطبایی در تفسیر این آیات می‏فرماید: جمله‏ «ثُمَّ قالَ لَهُ کن فیکون» ناظر به‏ ایجاد روح، یعنى نفس انسانیت است؛ نه درباره بدن؛ همچنان‏که در آیه «ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ»؛ «پس او را نطفه‏اى در جاى امن قرار دادیم، پس از آن، نطفه را علقه کردیم، آن‏گاه علقه را مضغه و مضغه را استخوان کردیم و سپس آن استخوان‏ها را با گوشت پوشاندیم و در آخر، او را خلقى دیگر کردیم.» بعد از آنکه خلقت تدریجى را بیان مى‏کند، درباره خلقت روح چنین تعبیر مى‏کند: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ.»

با توجه به‏ آیات قرآن می‏توان دانست، اولین موجودی که بعد روحی انسان را انکار می‏کند و در توصیف وی، او را خلاصه در بدن و جسم معرفی می‏کند، شیطان است؛ ازاین‏رو خلاصه‏کردن انسان در بدن وی و انکار بعد روحانی او که در دوران مدرنیته به‏ این سو انجام می‏شود، از نگاه قرآنی، عملی شیطانی است. مطابق آیات قرآن پس از آنکه شیطان از سجده به آدم امتناع می‏ورزد در پاسخ به سؤال خداوند که علت این امر را از وی جویا شده می‏گوید:
«قَالَ یا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیدَی أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ قَالَ أَنَا خَیرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ»؛ «گفت: ای ابلیس، چه چیز تو را از سجده‏کردن در برابر آنچه من با دو دست خود آفریده‏ام، منع کرد. آیا بزرگی فروختی یا مقامی ارجمند داشتی؟ گفت: من از او بهترم مرا از آتش آفریده‏ای و او را از گل. گفت: از اینجا بیرون شو که تو مطرودی.»
«قَالَ یا إِبْلِیسُ مَا لَکَ أَلاَّ تَکُونَ مَعَ السَّاجِدِینَ قَالَ لَمْ أَکُن لِّأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ»؛ «خدا گفت: اى ابلیس، تو را چه شده که با سجده‏کنندگان نیستى؟ گفت: هرگز من بر آن نیستم که در برابر بشرى که او را از گلى خشکیده و برآمده از لجنى بدبو آفریده‏اى سجده کنم. خدا گفت: پس، از اینجا بیرون شو که همانا تو رانده‏شده هستى.»

در این آیات، شیطان در توصیف انسان و توجیه امتناع خود از سجده، وجود آدمی را در بدن خاکی وی که آفریده شده از گلی خشکیده و لجنی بدبوست تنزل می‏دهد و هیچ اشاره‏ای به وجود روح در کالبد او نم ی‏کند که امری مقدس و منسوب به خداوند و در واقع علت سجده فرشتگان نیز است؛ به عبارت دیگر شیطان، آدمی را مساوی با بدن وی معرفی می‏کند و وجود بعد روحی وی را منکر می‏شود. به همین دلیل حکم به رانده شدن وی از عالم غیب می ‏شود؛ زیرا اساسا چنین تفکری از سنخ عالم غیب نیست و در حد عالم ظهور توقف دارد. می‏توان گفت مدرنیته نیز در عالم ظهور توقف کرده و به همین دلیل تنها بدن انسان را که به رؤیت وی می‏رسد، ‏می‏پذیرد و از‏ پذیرش روح در آن سر باز می‏زند. به همین دلیل است که‏ اندیشه مدرن در پایگاه فکری قرآنی، تفکری تبعیدی و رانده شده از وطن خویش به حساب می‏آید. تفکری که دوگانگی میان روح و بدن را به نفع بدن مرتفع می‏ سازد و وجود انسان را به بدن وی فرو می‏ کاهد.

۲. تغییر در بدن

شکل ‏گیری ایده مدیریت بدن به معنای مدرن آن، معلول انسان‏‏ شناسی تک بعدی در دوران مدرن است که وجود انسان را فقط در چهارچوب بدنمندی وی تحلیل می‏کند. غیاب امر قدسی و غیبی در این دوره، آدمی را حاکم مطلقِ بدن خود ساخت و حق هرگونه تغییر و دستکاری در آن را مشروعیت بخشید. به همین دلیل است که بسیاری از پیشرفت‏های پزشکی در حوزه تغییر در بدن، در این دوره رخ می‏دهد؛ برای مثال دکتر آلکیس کارل، پیوند عروق را در سال ۱۹۰۲ برای نخستین بار انجام داد. پس از آن، راه برای پیوند سایر اعضا از جمله کلیه باز شد. در سال ۱۹۵۴ در امریکا اولین پیوند کلیه صورت گرفت و پرفسور برنارد در سال ۱۹۶۸ در افریقای جنوبی، برای اولین بار، پیوند قلب را انجام داد.
در سال ۱۹۹۷ ایان ویلموت، جنین‏‏شناس اسکاتلندی اعلام کرد که در سال قبل، نخستین پستاندار را بدون نیاز به تماس جنسی به دنیا آورد و به‏ این ترتیب، اولین تجربه شبیه‏سازی صورت گرفت. همچنین در سال ۱۹۵۲ برای اولین بار در غرب عمل تغییر جنسیت با موفقیت انجام شد و توجه افکار عمومی را به خود جلب کرد. به همین شکل اولین عمل‏های زیبایی و دستکاری چهره و اندام، شکل‏گیری دانش تغذیه و رژیم‏های لاغری و چاقی همگی مربوط به همین دوره هستند و تابعی از طرز فکر رایج در دوران مدرنیته محسوب می‏شوند.
مهم‏ترین دستاورد انسان‏‏ شناسی مدرن در زمینه بدن، اعطای حق مالکیت بدن به هر فرد است که وی را در هر گونه تصمیم‏گیری درباره ویژگی‏های بدنی‏اش آزاد می‏گذارد. این حق مالکیت، تنها در قلمرو تصمیم‏گیری برای بدن خود فرد، محدود نمی‏ماند و علاوه بر جراحی ‏های زیبایی، رژیم‏های غذایی، تغییر جنسیت، و اوتانازی یا مرگ خود خواسته، حوزه‏های دیگری نظیر غربالگری و کشتن معلولان ذهنی، تشریح جسد، پیوند اعضای فرد متوفی و سقط جنین را نیز – که به نوعی تصمیم‏گیری درباره بدن دیگران است – فرا می‏گیرد.
اما تفاوت نظر اسلام با رویکرد مدرن به تغییر در بدن را می‏توان در چند محور خلاصه کرد:
الف) از نظر قرآن، تغییر در خلقت جانداران (اعم از حیوانات و انسان‏ها) عملی شیطانی است که ابلیس به آن امر می‏کند. در آیه ۱۱۹ سوره نساء، ابلیس پس از رانده شدن از درگاه خداوند چنین می‏گوید: «وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّینَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیغَیرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ»؛«و آنها را گمراه مى‏کنم و به آرزوها سرگرم مى‏سازم و به آنان دستور مى‏دهم که گوش چهارپایان را بشکافند و آفرینشِ خدایى را تغییر دهند.»
چنان‏که پیداست ظاهر آیه، ‏این است که تغییر در خلق خدا اگر به دستور خدا نباشد به دستور شیطان خواهد بود و حرام است. پس آیه در مقام بیانِ یک اصل کلی است که نباید بدون اذن و در غیر مواردی که خداوند اجازه داده است، در آفرینش خدا تغییر ایجاد کرد؛ همان‏طور که مفسران بزرگ شیعه و سنی گفته‏اند کارهایی نظیر اینکه فردی خود را از مردانگی بیندازد (اخصاء) مورد نظر این آیه است. شیخ طوسی در تبیان در تفسیر جمله «و لآمرنهم فلیغیرن خلق الله» می‏فرماید: در معنای آیه اختلاف است. ابن‏عباس از انس نقل کرده که مقصود اخته‏کردن خود است. علامه طباطبایی نیز در تفسیر این آیه می‏فرماید: این آیه بر انواع تصرف‏ها در آفرینش منطبق می‏شود؛ مانند اخته‏کردن، مثله‏کردن یا انجام عمل زشت لواط و مساحقه.
روشن است که مواردی که شیخ طوسی یا علامه در توضیح این آیه ذکر می‏کنند بیان مصادیق تغییر در خلقت خدا از باب نمونه است؛ به گونه‏ای که در آیه مورد ذکر، تغییر در خلقت خداوند، معنایی کلی است و می‏تواند شامل هر گونه تغییری که از سوی خداوند مجاز دانسته نشده بشود.
ب) درباره اینکه در دین اسلام چه مواردی از تغییر در خلقت خداوند، مورد اجازه اوست، با نظری به فتاوای فقهای شیعه درباره انواع دستکاری‏ها در بدن می‏توان دانست که هر گاه تغییر در خلقت خداوند، سبب وارد شدن ضرری جانی به فرد شود و یا مستلزم مرتکب شدن فعل حرامی باشد، جایز نیست و در غیر این موارد، ایرادی بر آن وارد نیست به‏ویژه در مواردی که ضرورت پزشکی ایجاب می‏کند و جان بیمار در گرو آن است. به پشتوانه همین اجازه در موارد ضروری است که پزشکان عالم اسلامی در قرون دوم و سوم هجری برای علم به آناتومی بدن و کمک گرفتن از آن در درمان بیماری‏ها به تشریح جسد می‏پرداختند.
در میان احادیث معتبر شیعی نیز برخی از روایات به جواز دستکاری در بدن در صورت ضرورت دلالت روشنی دارند؛ از جمله از امام موسی بن جعفر(ع) درباره زنی سؤال شد که از دنیا رفت و بچه در شکم او زنده بود و امام در پاسخ، به شکافتن شکم زن و بیرون آوردن بچه دستور دادند. همچنین نقل شده است که امیر المؤمنین(ع) دستِ قطع‏شده سارقی به نام اسود را به بازوی او پیوند زد و آن عضو، مرمت و اصلاح شد.
درباره عمل‏های زیبایی نیز می‏توان با مراجعه به آرای فقها دید که اگر ‏این‏گونه عمل‏ها و به طور کلی هر گونه دخل و تصرف دیگری در بدن، نظیر رژیم‏های لاغری ضرورت درمانی و پزشکی نداشته باشد و در عین حال ضرری نیز متوجه بدن فرد بسازد، انجام آن جایز نیست و در غیر این صورت مانعی ندارد. روشن است که بیشتر عمل ‏های جراحی زیبایی و یا رژیم‏ های لاغری افراطی، عوارض قابل توجهی به دنبال دارد و به همین دلیل، اکثر پزشکانی که خود متخصص جراحی‏ های زیبایی هستند، این‏گونه عمل‏ها را برای خود نمی‏پسندند.

منابع

۱. طاهری، حبیب الله (۱۳۷۸)، پیوند اعضا از دیدگاه اسلام، مجله مجتمع آموزش عالی، ش ۳، ص ۸۵-۱۰۴.
۲. تمیمی آمدی، عبدالواحد (۱۳۶۶)، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۳. آزاد ملکی، تقی و ناصرالدین غراب (۱۳۸۹)، جایگاه بدن در دین، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ش ۱۸ ، ص ۱۱-۳۶.
۴. طباطبایی، محمد‏حسین، تفسیر المیزان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۵. باریکلو، علیرضا (۱۳۸۲)، وضعیت تغییر جنسیت، حقوق خصوصی، ش ۵، ص ۶۳-۸۶.
۶. عظیمی، حبیب الله(۱۳۹۱)، شبیه‏سازی انسان در فقه اسلامی، فصل‏نامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال اول، ش ۱، ص ۱۱۹-۱۴۰.
۷. گروه فقه (۱۳۷۴)، آناتومی از دیدگاه فقه و پزشکی، نشریه روش‏‏شناسی علوم انسانی، ش ۵، ص ۶-۱۴.

* نویسنده: علی کیا و نسرین خانی اوشانی