ضرورت جهان شمول شدن نظرات فقهی سقط جنین و فتوای متناسب با علم روز

ردنا (ادیان نیوز) – غربالگری و سقط جنین به یکی از پرچالش‌ترین موضوعات مجامع علمی و اجتماعی در دنیای امروز تبدیل شده است. گروهی تلاش کرده‌اند از طرح غربالگری اجباری که مهمترین هدف آن شناسایی نوزادان بیمار و ناقص به منظور جلوگیری از به دنیا آمدن آنان است حمایت کنند و گروهی نیز معتقدند چنین تصمیماتی به منزلت انسانی معلولان آسیب می رساند.

تاکنون جامعه شناسان، روانشناسان، حقوقدانان، پزشکان و فعالان علوم تربیتی در این موضوع اظهار نظر کرده‌اند. پایگاه خبری تحلیلی ردنا (ادیان نیوز)، این موضوع را با اندیشمندان، صاحب نظران و رهبران دینی ادیان و مذاهب مختلف به بحث گذاشته است. آنچه در ادامه می آید مشروح گفتگو با «جلال جلالی‌زاده» استاد گروه فقه شافعی دانشکدە الهیات دانشگاه تهران درخصوص دیدگاه پیروان مذهب شافعی پیرامون سقط جنین است.

صدور فتوای متناسب با علم روز

جلالی زاده افزود: هر چند اگر در فقه یک مذهب نظرات اصولی و روشنی درباره این مسئله بیان شده باشد سایر مذاهب هم از آن پیروی خواهند کرد، اما امروز با توجه به وضعیت جامعه نیازمندیم که با دیدگاه های مذاهب مختلف آشنا شویم و نظرات آنها را بیان کنیم.

استاد دانشگاه تهران گفت: درباره سقط جنین دیدگاه‌های مختلف وجود دارد. در قرآن و حدیث به صورت مستقیم به این موضوع اشاره نشده است. البته احادیثی وجود دارد که در آن پیامبر فرموده هر یک از شما در شکم مادر چهل روز به صورت نطفه هستید و بعد علقه و بعد مضغه می‌شوید و بعد خداوند فرشته‌ای را می فرستد و روح را در جسم انسان می دمد. برزخ و خوشبختی و سعادت این فرد را می نویسد. همچنین در حدیثی یکی از صحابه گفته ما جلوگیری می‌کردیم و قرآن نازل می‌شد یعنی قرآن در این موضوع چیزی را بیان نکرده است.

جلالی‌زاده با اشاره به توجه جهان به موضوع سقط جنین اظهار کرد: امروز شناسایی و درمان بسیاری از بیماری ها، نواقص و معلولیت ها در سایه پیشرفت های علمی و پزشکی بشر به موفقیت رسیده است. امروز مردم و مسلمانان هم انتظارات بیشتری از رهبران خود دارند تا بتوانند احکام دینی را به تناسب این پیشرفت‌ها بیان کند.

استاد فقه شافعی دانشگاه تهران گفت: در مورد سقط جنین دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد گروهی معتقدند سقط جنین به صورت مطلق چه قبل از دمیده شدن روح و چه بعد از دمیده شدن روح حرام است. کسی مانند امام غزالی معتقد است به محض پدید آمدن نطفه نمی توان آن را از بین برد. آنان با استناد به آیات ۲۰۵ سوره بقره یا آیه ۱۵۱ سوره انعام معتقدند از بین بردن جنین نوعی فساد است. این گروه موضع‌گیری‌های تندی درباره سقط جنین دارد.

وی رجوع به قرآن و سنت را تنها راهکار باقی مانده برای حل این مساله عنوان کرد و گفت: خداوند می فرماید «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم»؛ اصل بر آن است است که انسان از بهترین اندام‌ها، پیکرها، هیئت‌ها و صورت‌ها ساخته و آفریده شود و زندگی کند. در موضوعاتی که برای کودکان ناقص و بیمار وجود دارد می توان به این آیه تمسک کرد. ضمن اینکه نگهداری این کودکان موجب مشکلاتی برای جامعه می‌شود که در حکم کردن در این موضوع باید نگاه جامع داشت.

فتاوای گذشته سقط جنین برای حفظ سلامتی مادر بود

جلالی زاده با اشاره به آیات قرآن درباره مراحل خلقت انسان افزود: قرآن می فرماید ثم خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ  فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ(مؤمنون/۱۲’۱۴)؛ بر اساس این بیان قرآن سه مرحله نطفه، علقه و مضغه در تشکیل جنین وجود دارد. عده ای از علمای شافعی معتقدند از بین بردن نطفه در چهل روز اول که زمان شکل گیری نطفه هست مشکلی ندارد. عده ای از علماء نیز معتقدند سقط جنین در مرحله پیش از دمیده شدن روح در کالبد جنین بلامانع است و البته نظر مشهور همان است که سقط جنین در مرحله تشکیل نطفه جایز است. این نسبت به قبل از دمیده شدن روح است اما بعد از دمیده شدن روح اکثر قریب به اتفاق علماء معتقدند چنین عملی حرام و موجب دیه است. یعنی کسی که موجب سقط کودک می شود باید دیه پرداخت کند. اینها معتقدند این فرزند همه احکام موجود به دنیا آمده مانند ارث و غیره را دارد و خدا خواسته که او به دنیا بیاید.

استاد شافعی مذهب دانشگاه تهران تصریح کرد: اما زمانی این فتاوا مطرح شده که علم نمی توانسته بیماری کودک را تشخیص دهد و فقط بحث سلامتی مادر مطرح بود. ما داریم در زمانی به این موضوع می پردازیم که علم پیشرفت کرده و بیماری های جنین قابل تشخیص است.

استاد دانشگاه تهران ادامه داد: من معتقدم بعد از ۱۲۰ روز هم حکم قطعی و واضح  نداریم و بحث فقها بر اساس اجتهاد شخصی خودشان بوده است. لازم است که مجامع علمی راجع به این موضوع به بحث بنشینند. اگر اساس را در جامعه اسلامی بر این قرار دهیم که انسان باید بر اساس شکل و صورت و حیاتی که خداوند برای انجام عبادات و انجام مطالعات و زندگی خود قرار داده باشد، باید احکام جدیدی را صادر کنیم.

قواعد اصولی تأیید کننده جواز سقط جنین

جلالی‌زاده گفت: اینجا بحث مصلحت و مفسده است آیا به دنیا آمدن این کودک ناقص به مصلحت جامعه و مصلحت خود و مصلحت پدر و مادرش هست یا نه؟ در گذشته چنین مسئله‌ای مطرح نبود امروزه هم عده ای معتقدند سقط قبل از دمیدن روح بلامانع است ولی باید با نظر پزشک و رضایت خانواده باشد اما عده‌ای می‌گویند چون انسان از نظر اسلام تکریم شده است ما نباید دست به سقط جنین بزنیم. این گروه معتقدند خلقت خدا در هر صورت زیبا و مورد پسند است.

استاد گروه فقه شافعی دانشگاه تهران ادامه داد: اگر به قواعد فقهی مراجعه کنیم در شرایطی که بین جلب منفعت و دفع مفسده قرار داریم رفع مفسده اولویت بیشتری دارد. این بچه ناقص است و مشکلات زیادی را در پی خواهد داشت. لذا اگر به این قاعده عمل کنیم از بین بردن این گونه جنین ها اشکالی نخواهد داشت. یا اگر در بین مفسده نگهداری این بچه و مشکلات فقر و گرفتاری خانواده بخواهیم یکی را انتخاب کنیم هر کدام که ضررش کمتر باشد را باید انتخاب کنیم. قاعده دیگر می گوید الضرورات تبیح المحظورات. جامعه امروز مانند جامعه گذاشته نیست. زندگی آپارتمان نشینی و شهرنشینی رواج دارد. بیکاری و گرانی و بی رحمی و کم شدن احساس و عاطفه در بین خانواده ها به چشم می آید ما در چنین جامعه ای قرار داریم. در چنین جامعه ای باید نظرکارشناسان را ملاک قرار داد و به تصمیم جامع رسید.

وی افزود: شاید از نظر رحم و شفقت خانواده ها راضی به سقط جنین نباشند اما هنگامی که این کودکان به دنیا بیایند مشکلاتی را ایجاد می کند که سبب از هم پاشیدگی خانواده‌ها می گردد . به نظر من اگر پزشک تشخیص داد که وجود این بچه ها مضر برای جامعه و خانواده است باید به حرف پزشکان عمل کنیم.

جامعه اسلامی باید سالم باشد

جلالی زاده گفت: جامعه اسلامی باید جامعه سالم و تندرستی باشد. حدیث هم داریم که مومن قوی بهتر از مسلمان ضعیف است. جامعه اسلامی هم باید به دنبال تقویت خود باشد. در سیل ترکمن صحرا شش نوزاد از یک خانواده افغان را دیدم که همه معلول بودند. نگهداری این تعداد بچه معلول برای یک شخص مهاجر در این وضعیت اقتصادی مشکل است. خدا و پیامبر(ص) چنین حرفی را نزده‌اند. ما نباید هر مشکلی را به پای خداوند بنویسم. خداوند به انسان عقل و شعور داده است. خانواده ای که اولین فرزندش سالم نیست حتماً باید برای بارداری مجدد به پزشک مراجعه کند. به دنیا نیامدن فرزندانی که مشکلات عدیده‌ای را ایجاد می‌کنند بهتر از به دنیا آمدن آنها است.

وی تصریح کرد: البته چون اینجا بحث جان مطرح است و جان نیز از منظر اسلام ارزشمند است بنابراین باید استنباط کلی و تحلیل جامع در این مورد صورت بگیرد. این تقسیم بندی بعد از دمیدن روح و قبل از آن هم به نظر من جایگاهی ندارد. استدلال هایی که در قبل از دمیدن روح برای جواز شده برای بعد از دمیدن روح هم می تواند مطرح شود.

الزامی به اجرای احکام ۵۰۰ سال قبل نیست

استاد شافعی مذهب دانشگاه تهران تصریح کرد: اسلام دین آسانی است. احکام آن نیز باید به گونه ای باشد که یسر را در جامعه داشته باشیم. ۵۰۰ سال قبل فقیهی سخنی را گفته و از مسائل مختلف مطلع نبوده است. امروزه ما نباید حرف او را تکرار کنیم. فقیهان معاصر باید در این مورد تحقیق کنند. اصول زیادی درباره مقاصد شریعت وجود دارد که از آن می توان در این حوزه استفاده کرد.

وی با تاکید بر لزوم انجام آزمایشات ژنتیک قبل از ازدواج گفت: این موضوع مورد تاکید پیامبر اسلام هم بوده است که انسان با کسی ازدواج کند که فرزندان قوی دارد. امروز اگر جامعه به این موضوع توجه کند موضوعی مانند سقط جنین رفته رفته منتفی می گردد. اگر مصلحت باشد یا دفع ضرر به شرطی که مورد تأیید هیئت پزشکی باشد ویا طبق قاعده (درءالمفاسد أولی من جلب المصالح ) إذا تعارضت مفسدتان روعیت أعظمهما بارتکاب أخفهما والضرورات تبیح المحظورات. فقهای متاخر مانند دکتر صالح فوزان وعبدالفتاح محمود ادریس ودکتر عباس شومان سقط جنین را به سبب معلولیت جایزـدانسته اند.