فرایند عجیب شکل‌گیری معنویت هزاره سوم/ فضای‌مجازی فرصتی برای ابراز وجود ادیان
محمدهادی مدنی، پژوهشگر پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی در نشست «فضای مجازی و تحول دین‌داری» گفت: در فرایند شکل‌گیری معنویت هزاره سوم، یعنی دین آنلاین و تکنو – دین‌داری، جای مسجد را مانیتور و جای دعا را کیبورد گرفته است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، محمدهادی مدنی در پیش‌نشست بیست وسومین جشنواره بین‌المللی پژوهشی شیخ‌طوسی با موضوع «فضای مجازی و تحول دین‌داری» که به همت کمیته علمی بخش فراخوان مقالات دبیرخانه جشنواره، با همکاری معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی علوم‌انسانی اسلامی، به صورت حضوری و مجازی، در پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی برگزار شد، اظهارکرد: فناوری تولید شده به دست انسان‌ها برای سهولت زندگی از ابتدا، در نقطه‌ای که امروزه به آن رسیده است، انسان‌ها را برای سهولت اطلاعات بازتولید می‌کند، لذا بشر هم‌اکنون، در شکل زندگی دیجیتالی قرار دارد.
وی با بیان اینکه استدلال می‌شود، در آینده نزدیک یا دور، این فرم می‌تواند گونه‌های پس از انسان (انسان بعدی) را در فراانسانیت تولید کند، ابراز کرد: اینکه بتوان پیش‌بینی کرد که انسان بعدی در باورها، عملکرد‌ها و گرایش‌های دینی چه خواهد بود، به تحقیقات حوزه دین مجازی مربوط می‌گردد. در تعامل دین – دین‌داران با فضای مجازی، پدیده تکنو- دین‌داری به وجود آمده است.
استاد دانشگاه تصریح کرد: در تکنو – دین‌داری جای مسجد را مانیتور و جای دعا را کیبورد گرفته است. در این فرایند، نوع معنویت هزاره سوم، یعنی دین آنلاین، از طریق پاسخ‌های ایمیل یا گروه‌های واتساپ یا مؤعظه‌های شنیده شده از طریق یوتیوب و گفتمان‌ها و تصاویر مجازی، ساخته می‌شود.
وی افزود: در این وضعیت، فضای‌مجازی و اینترنت، ابزار یا قدرت فناوری، پیوند اجتماعی و مکانی که در آن فرهنگ ساخته و مذاکره می‌شود، درک می‌گردد.
مدنی، فضای‌مجازی را فرصت ابراز وجود ادیان و اندیشه‌های مختلف و فضایی کثرت‌گرا برشمرد و افزود: از سوی دیگر، زیرساخت‌های دگرگونی آن‌ها را در درون هژمونی تکنو- سرمایه‌داری پسامدرن فراهم می‌کند؛ به عبارت دیگر، فضای‌مجازی در حالی که حاشیه‌ای‌ترین افکار مذهبی و سکولار را در لایه سطحی دربر می‌گیرد و به صورت کثرت‌گرا ظاهر می‌شود، به طور اساسی و ریشه‌ای، تغییر و دگرگونی همه چیز مطابق با افکار و ارزش‌های تکنو- سرمایه‌داری پسامدرن و سکولار را هدف خود می‌سازد.
وی افزود: به موازات فعالیت روزافزون دین‌داران در اینترنت و تبدیل کردن فضای‌مجازی به عنوان عرصه اصلی اعمال دینی، تحول درک حقیقت به منزله امر قدسی، مصرفی شدن دین‌داری، شکل‌گیری دین داده‌گرایی، تحول مرجعیت، هویت دینی و دگرگونی مفهوم عفت، تحقق می‌یابد.
پژوهشگر پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی با تأکید بر اینکه در رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی، جهان به شکلی جهان‌وطنی به صورت تصویرسازی به نمایش درآمده است، ادامه داد: این امر، تصاویر فراوانی به وجود آورده است که در آن چیزی برای دیدن وجود ندارد؛ بنابراین، فاصله بین دال و مدلول در فضای‌مجازی و رسانه‌ها از بین رفته و توسعه دیدگاه متعالی یا واقع‌بینانه در مورد اشیا دشوار شده است، زیرا تولید بیش از حد نشانه‌ها در فضای‌مجازی، در نهایت سبب شد، آن‌ها مراجع خود را در معنای مدلول از دست بدهند. از سوی دیگر، با از بین رفتن عنصر انسانی(عالم/ عارف)، که در انتقال دانش در تمدن‌های کهن و به ویژه در تمدن اسلامی نقش اساسی داشت، منبع اطلاعات نامشخص می‌شود و دانش دینی که به محیط مجازی منتقل شده است، به اطلاعات (معلومات) تبدیل می‌گردد.
وی خاطرنشان کرد: رابطه علم و ایمان در اسلام مستلزم درونی کردن علم و عمل به آن چیزی است که دانسته شده، امروزه درک و زندگی دینی براساس اطلاعات پراکنده و ناقص شکل می‌گیرد و رابطه علم‌دینی و حقیقت در فرآیند مجازی‌سازی ضعیف می‌شود.
مدنی افزود: امروزه، به ویژه فیسبوک، گوگل و همه پلتفرم‌ها و اپلیکیشن‌های پیشرو دنیای مجازی و دیجیتال، اعمال، علایق، شادی‌ها و غم‌ها، ناامیدی‌ها، امید‌ها و انتظارات مردم، به طور خلاصه، همه تجربیات فرد را در زندگی به کد‌های باینری(Binary) یا دودویی متشکل از اعداد ۰ و ۱ ترجمه می‌کنند. این کد‌ها طبقه‌بندی می‌شوند، تحت محاسبات مختلف قرار می‌گیرند و با محاسبه تفسیر می‌شوند. دیجیتالی شدن راه را برای تبدیل رفتار انسان به داده‌های قابل محاسبه هموار می‌کند. در نتیجه، از طریق این محاسبات، ایجاد «ساختار‌های قابل پیش‌بینی رفتاری» و عرضه این سازه‌ها در بازار به چشم می‌خورد.
وی ادامه داد: فرایند و مکانیسم شناسایی، پیش‌بینی، جهت‌دهی و کالایی‌سازی علایق، رفتار‌ها و اندیشه‌ها در فضای مجازی، شامل مسائل مربوط به دین و دین‌داری می‌شود. فرهنگ مصرف سرمایه‌داری و گرایش‌های معنوی در هم تنیده شده، به خوبی با ابزار‌های ارتباطی و مصرف جهانی عصر کنونی سازگار می‌گردند. در این فضا، در کنار رضایت معنوی، منطق مصرف جدیدی وجود دارد و مکانیسم امر مقدس را کالایی می‌کند. در این فضای جدید، اندیشه دینی که نمی‌تواند رایج شود، شهرت داشته باشد و معروف گردد، برای کسانی که در دنیای مجازی یا دیجیتال به دنبال معنویت دینی یا معنا هستند، بی‌معنا می‌شود. اشکال عملگرا، کارکردی و فردی دین، منجر به طرد ادیان سنتی می‌شود. همان گونه که زندگی روزمره حالت مجازی و مالی به خود می‌گیرد، در فضای مجازی نیز همه چیز مانند مرجعیت دینی به تحسین و داده تبدیل می‌گردد.
مدنی با بیان اینکه تحول دین‌داری، به دلیل سکولار بودن ماهیت فضای مجازی است، افزود: نگاه به هستی به عنوان منبع و همسو با اهداف و منافع اومانیستی، گرایش به قالب و فرم‌های خاص درآوردن آن و رویکرد خودخواهانه به طبیعت، تفکری است که تکنولوژی را به وجود آورده است. به این دلیل، اندیشه مستتر در فضای مجازی، مرحل‌های از مراحل تکنولوژی دیجیتال در نظر گرفته شده، سیطره و قدرت طلب بوده و در خدمت منافع نیرو‌های تولیدی است. افزون بر این، خصلت تصویر و شبیه ساز فضای مجازی مزید بر علت بوده، حقیقت و امر قدسی را در بهترین تصویر به کمیت و ظاهر تقلیل می‌دهد؛ بنابراین، فضای مجازی، که ذاتاً«سکولار/ دنیوی» است، از تحمل بار حقیقت و امر قدسی، که ابزار‌ها و فرایند‌های معرفتی و هستی شناختی خاص خود را می‌طلبد، ناتوان است.
سخنران این نشست علمی بیان کرد: این درماندگی، ضعف خنثی نیست. فضای مجازی سعی در بیان حقیقت و امر قدسی در سطح خود را دارد و از این طریق آن را سطحی کرده، به انحطاط می‌کشاند. فضای مجازی با استفاده از گرایش انسان به تنوع‌طلبی، با معرفی مداوم چیز‌های جدید و زود‌گذر و همچنین مشغول ساختن افراد در سطحی‌نگری نهفته در امور جدید، انسان را از حقیقت و امر قدسی که تداوم و عمق دارد، دور و بیگانه می‌کند.
وی بر توجه دین‌داران به حوزه واقعی و اجتماعی در برابر فضای مجازی تأکید کرد و گفت: در این باره، باید مفهوم الهیات اجتماعی را جدی گرفت. تنها با فعالیت در عرصه اجتماعی ملموس امکان دارد که دین‌داران درکی سالم از دین داشته باشند و آموزه‌های مقدس خود را عملیاتی کنند و از تأثیر تحول آفرین تمدن تکنو- سرمایه داری در امان بمانند. در اینجا، نقش فضای مجازی، تکمیل‌کننده دین‌داری و فعالیت دینی در عرصه اجتماعی است.