نقدی بر حذف متن عربی آیات در کتاب‌های دین و زندگی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، اخیرا در کتاب‌های دین و زندگی دوره متوسطه دوم در بخش تدبر در قرآن، متن عربی آیات حذف شده و دانش ‌آموزان به تدبر در ترجمه آیات سوق داده شده‌‌اند. این عمل نسنجیده تبعات ناگواری در پی خواهد داشت؛ از جمله اینکه به طور غیر مستقیم استغنا از نص عربی آیات و اکتفا به ترجمه فارسی قرآن را به دانش ‌آموزان القا می ‌نماید.

لازم به ذکر است، قرآن کریم علاوه بر آن‌که شاخصه‌ اسلام مى‌‏باشد، باید مورد تدبر توده‌هاى مسلمان -از هر زبان و قومیتى که باشند- قرار گیرد از این‏ رو، در عین حفظ و قرائت الفاظ قرآن، براى فهم آن ناگزیر از ترجمه مى‌‏باشیم و الّا دستور تدبر در قرآن نسبت به اکثریت قاطع توده‌‏هاى مسلمان لغو خواهد بود تا چه رسد به غیر مسلمانان که آنان نیز دعوت به تدبر شده‌اند.

خداوند متعال همگان را به تدبر در قرآن کریم – نه در ترجمه آن- سفارش نموده و کسانی که تدبر نمی‌کنند را مورد توبیخ و سرزنش قرار داده است. (محمد/۲۴؛ ص/۲۹؛ نساء/۸۲). همچنین تدبر در قرآن مورد تأکید پیامبر گرامی اسلام و سایر معصومان علیهم السلام نیز بوده است. (حلى، ۱۴۰۸، ۱۶۹؛ دیلمى، ۱۴۱۲، ۱، ۸۰؛ کلینی، ۱۴۰۷، ۸، ۱۳؛ فتال نیشابورى، ۱۳۷۵، ۱، ۹۴).

در این خصوص حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در موقعیت‌‌ها و مناسبت‌‌های گوناگون بر مداومت بر تلاوت توأم با تدبر قرآن کریم اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند. از نظر ایشان، غیر عرب‌زبانان در مقوله‌ فهم قرآن دچار یک نقص و کمبود هستند و آن حجاب زبانی و حجاب لغوی است. اما ایشان این حجاب را به هیچ وجه مانعی برای فهم قرآن نمی‌‌داند و مراجعه به ترجمه‌های قرآن را به عنوان راهکار برطرف نمودن این حجاب ذکر کرده‌اند … رهبر انقلاب در این رابطه خطاب به قاریان قرآن کریم فرموده است: این حجابی است که ما داریم و قابل حل هم هست. مبادا کسی خیال کند حالا چه کار کنیم، نمی ‌شود؛ نخیر! این کاملا قابل حل است. بسیاری از کلمات و لغات قرآنی در زبان فارسی متداول ما تکرار شده است و ما می ‌فهمیم. بنده قدیم‌‌ها در مشهد جلسه‌ قرآن داشتیم، همین ‌گونه می‌نشستیم، بنده گاهی صحبت می‌کردم برای جوان‌‌های آن روز –آن‌ها البته پیرمردهای امروزند- و به آن‌‌ها همین را می‌گفتم؛ مثال می‌زدم که مثلا فرض بفرمایید آیه‌: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ‏ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ»(بقره/۱۵۵). این آیه‌ شریفه را اگر نگاه کنید، از لغات این آیه آنچه که یک فارسی زبان نفهمد، فقط دو سه تاست و الا بقیه‌ لغات را می‌فهمد. حالا مثلا «وَ لَنَبلُوَنَّکُم» را باید برایش معنا کنند، اما «شَیء» را می‌داند یعنی چه. خود شما «شیء، اشیاء» را به کار می‌برید. «خوف» را می‌دانید چیست، «جوع» را می‌دانید چیست، «نقص» را می‌‌دانید چیست، «اموال» را می‌دانید چیست، «انفس» را می ‌دانید چیست، «ثمرات» را می‌‌دانید چیست. این‌ها چیزهایی نیست که یک فارسی‌ زبان این‌‌ها را نفهمد. از این‌رو، فهمیدن آیات قرآن، فهم حرف‌ های رابط و ترکیب کلمات و انس با قرآن و مراجعه‌ به ترجمه ‌ها دشوار نیست.

لذا، هر کس با داشتن حداقل سواد عربی و –در صورت نیاز– با استمداد از کتب لغت و مفردات و … می‌تواند آسمان بی‌پایان قرآن را بر زمین تشنه‌ وجودش بباراند و به ظرائف و دقائق و اشارات و لطائف بی‌انتهای قرآنی در رابطه با موضوع خود دست یابد. حتی آنان که سواد عربی ندارند نیز غالبا می‌‌توانند به خوبی از آیات قرآن مفهوم‌یابی نمایند(مرادی‌زنجانی و لسانی‌فشارکی، ۱۳۸۶، ۱۴).

از این رو، تدبرکننده در قرآن علاوه بر برخورداری از مقدمات لازم، به منظور فهم مقاصد و مدالیل آیات، ممکن است بارها و بارها یک آیه را تلاوت کند و ضمن تلاوت و تکرار، به ترجمه‌ آیه نیز نظر داشته باشد و با ملاحظه‌‌ معنای فارسی مفردات آیه، بر نص آیه متمرکز شود و با تلاش و کوشش به پیام‌ ها و رهنمودهای آیه دسترسی پیدا کند. لذا در فرآیند تدبر در قرآن، بهره ‌گرفتن از ترجمه و معنای فارسی اصطلاحات و واژگان قرآنی، به هیچ وجه به معنای کنار گذاشتن متن عربی آیات نیست.

در حقیقت آنچه که مورد تدبر واقع می‌شود متن عربی آیات است و ترجمه‌ فارسی صرفا به عنوان منبعی کمکی و تسهیل‌‌گر، مورد استفاده‌ متدبر قرار می‌گیرد. بدون شک، تأثیر و نورانیتی که در کلمات قرآن‌ کریم وجود دارد در ترجمه نیست، اما از ترجمه هم بی‌نیاز نیستیم، پس ترجمه لازم است اما کافی نیست و مطالب و منابع دینی ما که به زبان عربی هستند را باید با کمک ترجمه و تفسیر، یاد بگیریم تا انشاءالله، مقدمه‌ای برای عمل و رسیدن به تکامل و سعادت باشند.

یادداشتی از علی‌‌رضا لک‌زایی، دبیر آموزش قرآن و معارف اسلامی