داعش و اقتصاد خاورمیانه

گزارش سال ۲۰۱۴ آژانس بین‌المللی انرژی پیش بینی می‌کند که اوپک تا سال ۲۰۱۹ برای سه پنجم تولید نفت خود روی عراق حساب می‌کند. بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی عراق از بخش نفتی تامین می‌شود که بیش از چهل درصد از نیروی کار را در خدمت خود گرفته است. دولت نیز به طرز حیرت‌انگیزی درآمد خود را از مشتقات نفتی تا ۹۳ درصد افزایش داده است.

بخشی از گسترش داعش در عراق را می‌توان به سیاست‌های فرقه‌ای نسبت داد. نقش «نوری مالکی»، نخست وزیر سابق عراق (فردی شیعه) ، به بسیاری از مسلمانان سنی عراق این حس را القا کرد که از قدرت و سیاست به دور مانده اند و بخشی از نارضایتی آنها نیز از توزیع درآمدهای نفتی ناشی می‌شد.

برآوردها حاکی از آن بود که بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ درآمدهای دولت از تولیدات نفتی تا دوبرابر افزایش یابد و به رقم یک صد میلیارد دلار آمریکا برسد. اگر مازاد بودجه این درآمد به طور مساوی تقسیم می‌شد، اینگونه برآورد شده بود که هر خانوار عراقی ماهانه پنجاه دلار آمریکا دریافت کنند.

سوء مدیریت درآمدهای نفتی همچنین در زیرساخت‌های ضعیف عراق نیز آشکار است. بیش از ده سال پس از آنکه جنگ دوم خلیج فارس پایان یافت، تنها یک چهارم از مردم عراق به بهداشت دسترسی داشتند. بخش برق عراق برای یک دهه افتضاح بود و تولید برق به تازگی به سطحی رسید که در زمان حکومت صدام حسین بود.

علاوه بر این ظهور داعش دولت عراق را مجبور ساخت تا پول هنگفتی را صرف نیروهای مسلحی بکند که آمادگی لازم را برای جنگ با این گروه تروریستی ندارند و همچنین هزینه اسکان میلیون‌ها آواره عراقی نیز روی دست دولت عراق ماند.

اگرچه در حال حاضر دولت عراق دارای ذخایر و وجوه اضافی است، با وجود آن هزینه‌های اضافی و سقوط قیمت نفت اقتصاددانان را به این فکر انداخت که دولت عراق در سال آینده با کسری بودجه روبه رو می‌شود.

چالش داعش به احتمال بسیار زیاد موجب کاهش تولید نفت می‌شود و این خود کاهش درآمد را سبب می‌شود و باز به احتمال زیاد، چنین سوء مدیریتی صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی را می‌ترساند و انها را از دادن هرگونه بودجه اضافی به دولت عراق باز می‌دارد.

داعش نیز مانند مربی خود القاعده، برای کمک‌های مالی از اهدا کنندگان خلیج فارس استفاده می‌کند. در حال حاضر نیز کنترل بخش‌های عظیمی از مرزهای عراق و سوریه را با جمعیتی دست کم هشت میلیون نفر در دست گرفته است، با وجود آن اقتصادی خود کفا، آن‌را به یکی از ثروتمندترین گروه‌های تروریستی دنیا تبدیل کرده است. جدا از روش‌های معمول به دست آوردن پول (باجگیری) و جمع‌آوری پول برای آزادی گروگان‌ها، آنها تجارت را نیز کنترل می‌کنند. در نتیجه تحریم‌های اقتصادی احتمالا منجر به بحران اقتصادی برای مردم غیر نظامی در منطقه می‌شود.

خوشبختانه ۶ میدان از ۸ میدان نفتی عمده در بخش جنوبی شیعه نشین عراق که بعید است در کنترل داعش دربیاید نهفته است. با وجود آن داعش کنترل چند میدان نفتی کوچک در شمال و چند پالایشگاه کوچک را در سوریه در دست دارد و از محل آن هزینه عملیات خود را تامین می‌کند.

داعش نفتی را که به چنگ آورده است با تخفیف و با نرخ هر بشکه سی دلار آمریکا (قیمت تا اکتبر ۲۰۱۴ هربشکه ۸۰ تا ۸۵ دلار آمریکا)به صورت خام در بازار سیاه می‌فروشد.

بر اساس برآوردها، تولید نفت مناطق تحت کنترل داعش حدود هشتاد هزار بشکه در روز است و این برای داعش دست کم درآمد یک میلیون دلار در روز را به وجود می‌آورد و احتمال افزایش آن تا ۳ میلیون دلار نیز وجود دارد.

تمام این پول برای تامین مالی این شبکه تروریستی کافی نیست، با وجود آن، از این پول برای گسترش شبکه استفاده می‌شود. حقوقی که داعش به نیروهای خود می‌پردازد بیشتر از پولی است که شورشیان سوریه و نیروهای ارتش عراق و سوریه دریافت می‌کنند و این امر موجب شده است که نیروهای فراوانی از ارتش عراق و سوریه به این گروه تروریستی بپیوندند.

تجارت میان عراق، ترکیه، سوریه، لبنان و اردن با سرعت خوبی به خصوص با ترکیه در حال رشد است، اما با ظهور داعش احتمالا این سرعت رشد کاهش می‌یابد. در این درگیری‌ها خط لوله کرکوک به ترکیه دچار آسیب شد و جریان نفت را قطع کرد.

با وجود آنکه تاثیر درگیری‌ها به آن بدی‌ها که پیشبینی می‌شد نیست، چراکه قیمت نفت با آن سرعتی که پیشبینی می‌شد افزایش نیافت و امور مالی ترکیه را تحت کنترل درآورد، تجارت میان ترکیه و عراق احتمالا دچار مشکلاتی است. ترکیه به دنبال افزایش تجارت خود با عراق است که احتمالا به طرز چشم‌گیری به دلیل کاهش تقاضا در عراق کاهش می‌یابد.

مسیرهای تجاری میان این دو کشور نیز تحت تاثیر درگیری‌ها قرار گرفته است و کامیون‌هایی که ترکیه را به مقصد عراق ترک می‌کنند چاره‌ای ندارند مگر آنکه راه خود را دور کنند و از ایران به جنوب عراق برسد، که احتمال سود دهی را به صفر و یا حتی کمتر از آن کاهش می‌دهد.

ظهور داعش به همراه جنگ داخلی در سوریه به مشکلات اردن و لبنان که میزبان حجم بسیار زیادی پناهنده در کشور خود هستند افزوده است. تقریبا بیست درصد از صادرات اردن به عراق می‌رود و حضور داعش در مرز اردن می‌تواند منجر به بروز خشونت شود، چراکه داعش رسما دولت اردن را تهدید کرده است. این می‌تواند اردن را مجبور کند تا منابع درآمد خود را روانه ارتش کند.

از آنجا که داعش کنترل گذرگاه‌های مرزی و بنادر داخلی میان سوریه و عراق را در دست گرفته است صادرات سوریه به عراق و واردات سوریه از آن کشور کاهش یافته است، حتی این مساله در مورد مواد غذایی هم صدق می‌کند و سوریه دچار کمبود مواد غذایی شده است. کنترل بزرگترین میدان نفتی سوریه که تقریبا شصت درصد از تولیدات نفتی کشور از محل آن است در دست داعش قرار دارد. فروپاشی کامل صنعت و صادرات کشاورزی موجب کاهش شدید تجارت سوریه در هشت ماه اول سال شده است. همه اینها موجب تورم گسترده و تقاضای فزاینده برای ارز خارجی می‌شود.

به نظر می‌رسد موقعیت ایران نسبت به تمام کسانیکه در کنار آمریکا به نبرد با داعش می‌پردازند متفاوت‌تر باشد، در عین حال عدم توافق در خصوص مسایل هسته‌ای منجر به بروز تحریم‌های اقتصادی علیه ایران شده است.

کاهش قیمت نفت، قطعا مداخله ایران را بدون آنکه بر اقتصاد خود تاثیر جدی گذارد محدود می‌کند.

ایران نیاز دارد که قیمت نفت بالای یک صد دلار آمریکا باشد تا بتواند بودجه خود را تامین کند، اما با قیمت نفت پایین‌تر از یک‌صد دلار ایران مجبور خواهد شد با کاهش یارانه‌ها، هزینه‌ها را کاهش دهد تا بتواند کسری درآمد را جبران کند.

هرگونه همکاری میان ایران و آمریکا در خصوص داعش منجر به عقب نشینی تدریجی آمریکا از تحریم‌ها می‌شود. این امر موجب می‌شود ایران نفت خود را در بازار آزاد بفروشد و درآمد خود را افزایش دهد.

عربستان سعودی خود را در موقعیت حساسی می‌بیند. در مرحله اول، عربستان با تامین مالی شورشیان سوریه در مقابل دولت اسد و سپس با حمایت از سیاست‌های آمریکا در خصوص مسایل هسته‌ای ایران سیاست درهم و برهمی را پیش گرفته بود.

در حال حاضر، عربستان منافع خود را در اتحاد با ایران می‌بیند، چراکه هردو در مقابل داعش هستند.

مهمترین مشکل عربستان سعودی این است که احتمال همکاری آمریکا با ایران و دولت اسد در مقابل داعش وجود دارد.

عربستان سعودی در تلاش است که از قیمت نفت برای دفاع از سهم بازار و فرستادن پیام سیاسی برای بالا بردن تولید نفت در سپتامبر، حتی در صورت کاهش قیمت نفت استفاده کند.

قیمت‌های پایین نفت، قطعا به ایران و روسیه صدمه می‌زند، چراکه روسیه برای برقرای تعادل در بودجه خود نیاز دارد که قیمت نفت حدود یک صد دلار آمریکا باشد. همچنین قیمت پایین نفت به رونق نفت شیل در آمریکا و کانادا نیز آسیب می‌رساند.

تاثیرات منفی داعش بر سیاست‌های جهان، از داستان قتل‌های وحشیانه، اخاذی و نسل‌کشی آن کاملا مشخص است. داعش در منطقه مخل نظم و تنزل اقتصاد برخی از کشورها می‌شود که این امر خود می‌تواند به هرج و مرج‌های سیاسی بیشتری در کشورهای منطقه منجر شود. و این آن چیزی است که داعش از ابتدا به دنبال آن بوده است و بروز هرج و مرج از اهداف این گروه تروریستی است.

منبع: سایت اتاق پرس