هشدار به عالمان دین و دین‌داران

ردنا (ادیان نیوز) – امام جعفر صادق (ع) (۸۹-۱۴۸ ه.ق) در زمانی پیشوایی شیعه را عهده دار شد، که جنبش ضد اموی در حال گسترش و نظام اموی دستخوش بحرانی جدی شده بود. با وجود این امام به مداخله در امور سیاسی روی خوش نشان نمی داد و همچون پدر از سیاسی شدن امامت پرهیز داشت. هنگامی که جنبش ضد اموی به اوج رسیده بود، او تقاضای برخی از شیعیان برای رهبری سیاسی را نپذیرفت و نامه ابوسلمه خلال را سوزانید. او پیروان خویش را از هر گونه فعالیت در این راستا بازداشت و حتی به آنان توصیه کرد که از تبلیغ برای گسترش تشیع پرهیز کنند.

امام به جای مبارزه رسمی با حکومت، رسالت خویش را ژرف سازی و تحکیم بنیان های اعتقادی و فقهی تشیع تعریف کرد و با استفاده از موقعیت و فرصت پدید‌آمده، توانست صورت بندی منسجمی از آن ارائه کند. به ویژه این که شیعه همگام با دور شدن از عصر تشریع، با مسایل جدیدی روبرو شده بود که پاسخ های تازه می طلبیدند. شخصیت علمی و معنوی امام، بسیاری از مسلمانانی که در جستجوی دانش بودند را به سوی او کشاند و دانشمندان فراوانی در مکتب او پرورش یافتند و از خرمن دانش او توشه چیدند. حتی کسانی چون ابوحنیفه و مالک، که هر یک مذاهب فقهی جداگانه ای تاسیس کردند، از او بهره بردند.

امام، در طول دوران پیشوایی خود، فرهنگ سازی، گسترش دانش، پرورش خردورزی و اندیشیدن در بین شیعیان، را هدف قرار داد. او نه تنها پیروان خویش را به فراگرفتن دانش توصیه می کرد، بلکه اخلاق دانش پژوهی را به آنان یادآوری می شد. براین اساس آنان را از پذیرش بدون دلیل هر ادعایی و یا واداشتن دیگران به پذیرفتن بدون دلیل عقاید خود باز می داشت. معاویه بن وهب؛ از یاران امام، توصیه او را چنین بیان می کند : در پی فراگیری دانش باشید و به همراه آن خود را با بردباری و وقار بیارایید و با اساتید و دانش آموزان خود فروتنی پیشه کنید و هرگز از دانشمندان زور گو نباشید، زیرا با این روش باطل، حقِّ شما نیز از بین می رود. ( کافی، ج ١، ص ٣۶، حدیث ١)

توصیه اهل دانش و دانش پژوهان به بردباری و فروتنی و تاکید بر خودداری از تحکم و پافشاری بر دیدگاه خود، بر این فرض استوار است که اندیشه جدی و صادقانه همواره خطا پذیری را در خود مفروض می دارد. اعتقاد به خطا پذیری، سعه صدر و فروتنی در برخورد با دیگران را در پی دارد، زیرا چه بسا سخن و یا اندیشه آنان راهی به سوی آشکار شدن خطا و فهم حقیقت بگشاید. از این رو می توان گفت این سخن ارزشمند به روشنی بیزاری امام از یکی از آفات مهم جامعه دینی؛ یعنی «کیش شخصیت» و هشدار نسبت به رفتار زورگویانه عالمان دینی با دیگران را نشان می دهد. «کیش شخصیت» از ویژگی های فرهنگ های استبداد زده و خودکامه پرور و بیان گر حالتی است، که فرد از ابزار های گوناگون از جمله رسانه و نشانه ها برای برتر نشان دادن خویش بهره ببرد. 

امام صادق (ع) در سخنی دیگر با پرهیز دادن از ریاست طلبی بر ناپسند بودن «کیش شخصیت» تاکید کرده اند. محمد بن مسلم از امام چنین گزارش کرده است: آیا می پنداری ما نیکان شما را از تبهکاران نمی شناسیم ، همانا بدترین شما کسی است که دوست دارد دیگران در پی او گام بردارند، چنین کسی یا دروغزن و یا سست رای است. (کافی جلد ۲ باب طلب الریاسه، حدیث ۸). هر چند این سخن به ظاهر، پرهیز از راه انداختن افراد در پی خویش را معنای می دهد، ولی گویا امام در پی اشاره به یکی از آفات جامعه دینی و هشدار به عالمان دینی، در پرهیز از خود بزرگ پنداری و وادار کردن دیگران نسبت به پیروی از خویش است.

شخصیت پرستی از دیگر آسیب های جامعه دینی است، که ترسیم چهره ای بت گونه از رهبران و پیروی کورکورانه از آنان را در پی دارد. پیشوایان و اولیای دین اسلام نیز همواره نگران آلودگی جامعه به این ویژگی بوده اند و آن را به پیروان خویش گوشزد و از آن بازداشته اند. از دیدگاه آنان پیروی بی چون وچرا از اشخاص رویه ای نارواست. بنابر این هر ادعا و نظریه ای تنها بر اساس دلایل و استدلال های آن ارزیابی و پذیرفته یا رد می شود. ددر

این راستا امام(ع)، ابوحمزه ثمالی را از هر دو ویژگی؛ یعنی کیش شخصیت و شخصیت پرستی، بازداشته است: از ریاست طلبی و دنباله روی شخصیت ها بپرهیز. او پرسید: ناپسندیدگی ریاست طلبی روشن است، ولی نهی از گام برداشتن در پی بزرگان را درک نمی کنم، زیرا دو سوم از آن چه به دست آورده ام را از دنباله روی شخصیت ها به دست آورده ام. امام در پاسخ گفت: به خوبی درنیافتی؛ مقصود آن است که بپرهیز از این که بدون دلیل کسی را پیشوا قرار دهی و هر چه وی گفت درست پنداری.» (کافی جلد ۲ باب طلب الریاسه، حدیث ۵)
یادداشتی از سیدعلی میرموسوی