ناشران سودجو از جان شعر آیینی چه می‌خواهند؟/ شعر آیینی روزگار ما نیاز به اعاده حیثیت دارد

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، چاپ کتاب همواره در کشور ما مخالفان و موافقان خود را داشته است؛ عده‌ای معتقدند که هر نوشته و متنی صلاحیت چاپ شدن را ندارد و از طرفی دیگر عده‌ای نیز هستند که این کار را مخالف آزادی انسان امروزی می‌دانند و معتقدند که هر فردی، آزاد است تا آثارش را منتشر کند و این مخاطب است که تصمیم می‌گیرد، آن اثر را بخواند یا نه. با این حال همه روی این موضوع هم عقیده هستیم که این صحبت‌ها تنها در شرایطی صدق می‌کند که باعث رنجش و آزار کسی نشود. حال این آزار می‌تواند در توهین به گروهی از اقشار جامعه باشد یا انتشار یک کتاب ضعیف درباره بزرگی که بخش قابل توجهی از جامعه به آن شخص علاقه و ارادت خاصی دارند.

از طرفی بدون شک قلم زدن درباره بزرگان ملی یا ائمه اطهار (ع) کار بسیار پسندیده‌ای است و باعث می‌شود که ما با این آثار به بیان شیوه زندگی و سیرت این بزرگان بپردازیم؛ اما همه این‌ها در شرایطی است که آن اثر استانداردهای لازم برای چاپ را داشته باشد؛ چراکه گاهی انتشار آثار ضعیف و غلط می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد.

چند ماه پیش مجموعه شعری ۳۵۰ صفحه‌ای در وصف امام حسین (ع) به دستم رسید که با ورق زدن صفحاتی از آن متوجه شدم که این کتاب هیچ شباهتی به یک مجموعه شعر ندارد؛ چراکه مولف بدون داشتن دانش ابتدایی شعر شروع به نوشتن کرده است و از همه بدتر، این آثار را منتشر کرده است. از مشکلات قافیه، وزن، زیبایی‌های ادبی و قالب آثار که چشم‌پوشی کنیم به متن‌هایی برمی‌خوردیم که همگی بدون داشتن دانش دینی و ادبی نوشته شده‌ است و متاسفانه در نگارش آن شان و جایگاه ائمه اطهار (ع) رعایت نشده است. با این حال تصمیم گرفتم از نقد این اثر و پرداختن به آن چشم‌پوشی کنم؛ اما چند روز پیش کتاب ۳۰۰ صفحه‌ای دیگری از این شاعر (با عذرخواهی از دوستان شاعر) به دستم رسید که در آن درباره ائمه اطهار (ع) شعر آمده بود و فصلی نیز به شعر درباره بزرگان کشور اختصاص داشت؛ از این رو تصمیم بر آن گرفتم که درباره این موضوع بنویسم؛ چراکه گویا ناشر محترم و مولف متوجه اشتباهات خود نشده‌اند. از طرفی با جست‌وجو در بانک اطلاعات خانه کتاب متوجه شدم که مولف پیش از این نیز مجموعه شعری در وصف حضرت رسول (ص) نیز نوشته است.

در حوزه شعر آیینی نیاز به نقشه راه و مرامنامه داریم

برای بررسی این موضوع در گام نخست به سراغ رضا اسماعیلی، شاعر آیینی شناخته شده کشورمان و دبیر علمی بیست و دومین کنگره ملی شعر دفاع مقدس رفتیم تا با او در باب این موضوع صحبت کنیم که یک شاعر آیینی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد. او با تاکید بر اهمیت بررسی ویژه آثار مذهبی گفت:‌ شعر آیینی روزگار ما – بی هیچ تردیدی – نیاز به اعاده حیثیت دارد. برای اصلاح وضعیت آشفته‌ای که شعر آیینی در حوزه مضمونی دارد، پیران و پیشکسوتان روشن‌اندیش و دین آگاه این عرصه، باید آستین‌ها را بالا بزنند و برای رستگاری و عاقبت به خیری شعر دینی و آیینی چاره‌ای بیاندیشند. متاسفانه در بسیاری از مجموعه شعرهایی که پیشانی نوشت شعر آیینی دارند، با شعرهایی روبه‌رو می‌شویم که بوی کفر و شرک و وهن به بزرگان دین از آن‌ها به مشام می‌رسد. شعرهایی که در قاب و قالب «زبان حال»گویی و با لهجه‌ای وهن‌آلود، چوب حراج به آبروی اهل بیت (ع) می‌زنند!

وی ادامه داد:‌ در بعضی از شعرهایی که لهجه «زبان حال»گویی دارند، شاعر با بی‌اعتنایی تمام به شأن و جایگاه بزرگان دینی، از زبان اهل بیت به عجز و لابه و آه و آوخ‌ گویی پرداخته است. در حالی ‌که معصومین و خاندان رسالت اسوه‌های عزت نفس، مناعت طبع، شهامت، شجاعت، پایداری و استقامت بودند و در سخت‌‌ترین شرایط نیز حسرت یک آخ را هم بر دل دشمن گذاشته‌‌اند.

این شاعر با گلایه از وضعیت موجود اظهار کرد: شاعرانی که با چنین بیانی از زبان خاندان رسالت سخن می‌گویند، جان و جهان آموزه‌های دینی را درنیافته‌‌اند و با سیره عملی بزرگان دین آشنا نیستند، وگرنه هرگز به خود اجازه نمی‌دادند که شعرهایی از جنس شعر زیر بگویند. در شعر زیر شاعر از زبان مولی الموحدین، علی(ع) سخن می‌گوید (با عذرخواهی از ساحت ملکوتی آن امام همام:
زیر چشمان زن من جای دست مرد بود
زیر چشمانم ورم افتاد، دستم بسته بود
به گمانم میخ را محکم نکوبیدم به در
در به روی همسرم افتاد، دستم بسته بود

وی افزود: سرودن چنین شعرهایی نشانه آن است که ما در منزل «محبت» اهل بیت (ع) متوقف مانده‌ایم و به قله «معرفت» صعود نکرده‌ایم. به تعبیر ساده‌تر اهل بیت را دوست داریم، ولی آن‌ها را خوب نمی‌‌شناسیم و دوستی ما با بزرگان دین مثل «دوستی خاله خرسه» است، یعنی علی‌‌رغم این‌ که نیت‌مان خیر است و می‌‌خواهیم آن‌ها را بزرگ کنیم، کوچک‌‌شان می‌کنیم، و به جای سربلندی، باعث سرشکستگی‌شان می‌‌شویم. من یقین دارم شاعر ارجمندی که چنین شعری را سروده است، اگر پیش از سرودن، یک بار احادیث زیر را خوانده بود، هرگز دست به سرودن چنین شعری نمی‌‌زد:
قالَ الإمامُ الْحَسَنِ الْعَسْکَری – علیه السلام – : «اِتَّقُوا اللهُ وَ کُونُوا زَیْناً وَ لا تَکُونُوا شَیْناً، جُرُّوا إلَیْنا کُلَّ مَوَّدَه، وَ اَدْفَعُوا عَنّا کُلُّ قَبیح، فَإنَّهُ ما قیلَ فینا مِنْ حُسْن فَنَحْنُ أهْلُهُ، وَ ما قیلَ فینا مِنْ سُوء فَما نَحْنُ کَذلِکَ.» ترجمه: «تقوای الهی را ـ در همه امور ـ رعایت کنید، و زینت ‌بخش ما باشید و مایه ننگ ما قرار نگیرید، سعی کنید افراد را به محبّت و علاقه ما جذب کنید و زشتی‌ها را از ما دور نمایید. در باره ما آنچه از خوبی‌ها بگویند صحیح است و ما از هر گونه عیب و نقصی مبّرا خواهیم بود.»
«بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۳۷۲»
امام صادق علیه السلام فرمود: «مَعاشِرَ الشیعهِ! کُونوا لَنا زَیْنا وَلا تَکونوا عَلَیْنا شَیْنا، قولوا لِلنّاسِ حُسْنا، واحْفَظوا ألْسِنَتَکُمْ وَکُفُّوها عَنِ الفُضولِ وقَبیحِ القَوْلِ(۵)؛ ای گروه شیعه! زینت ما باشید، نه باعث ملامت و سرزنش ما، با مردم نیکو سخن بگویید، و زبان‌‌تان را حفظ کنید و آن را از زیاده ‌روی و زشت‌گویی بازدارید.»
(امالی صدوق، ص ۳۲۷، ح۱۷؛ مشکوه الانوار، ص ۱۷۳؛ منتخب میزان الحکمه، ص۲۳۹.)

دبیر علمی بیست و دومین کنگره ملی شعر دفاع مقدس با اشاره به صدمات عدم توجه به شعر آیینی گفت: شعر آیینی با اعتقادات و باورهای دینی جامعه ما گره خورده است، و بی توجهی به آن می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری به بنیان‌های دینی جامعه وارد کند. امروز خرافه و گزافه در قالب «زبان حال گویی» و «خواب سروده»های غیرمستند، مثل خوره به جان شعر آیینی ما افتاده و درونه، باطن و سیرت آن را از اصالت تهی کرده است. شعر آیینی ما «فرزند زمان خویشتن» نیست و از چند جهت دچار عقب ماندگی است: عقب ماندگی سیاسی، عقب ماندگی فرهنگی و عقب ماندگی اجتماعی.

وی ادامه داد: به این معنا که بسیاری از شاعران آیینی روزگار ما هنوز در عصر سلطان محمود غزنوی زندگی می‌کنند و با واژه‌ها، تعابیر و اصطلاحات منسوخ درباری برای بزرگان دینی شعر می‌گویند. با واژه‌های تاج‌دار و سلطنت‌تباری که آلوده به تفرعن و تبختر شاهی و پادشاهی است: «شهنشاه عرب، سلطان ایران، پادشاه روم/
شهنشاهی که ارث او جهان و ملک ایمان شد» این یعنی عقب ماندگی سیاسی.

اسماعیلی در توضیح عقب‌ماندگی اجتماعی و فرهنگی نیز گفت: منظور از عقب‌ماندگی اجتماعی و فرهنگی نیز این است که نگاه بسیاری از شاعران آیینی ما به بزرگان دینی – مثل شاعران سده‌های پیشین – نگاه صرف عاشقانه است، آن هم نه عاشقانه‌های امروزی، بلکه عاشقانه‌های صوفیانه و خانقاهی و میخانه‌ای. واقعا آزار دهنده و باعث خجالت است که این ذوات مقدس را که «اسوه حسنه» و مصداق «انسان کامل»‌اند، با تعابیری چون: بت، صنم، ساقی، شراب، زیبا پسر، شاهد هر جایی، و… مورد خطاب قرار می‌دهیم:

ای دو چشمانت دو دریای شراب
عالمی از باده چشم تو مست
یا:
یارب این «زیبا پسر» از آدم و حواستی!
یا:
ای «شاهد هر جایی»! وقت است که باز آیی

وی ادامه داد: با توجه به مواردی که به آنها اشاره شد، سخت بر این باورم که شعر آیینی نیاز به خانه تکانی و پوست‌اندازی زبانی، واژگانی و مضمونی دارد. برای تحقق این مهم شایسته است مجموعه اشعار شاعران آیینی قبل از چاپ توسط کارشناسانی که اهلیت و صلاحیت این کار را دارند، مورد کارشناسی و ارزیابی قرار گیرد. اولین قدم برای تحقق این مهم، تشکیل کارگروهی تخصصی است. ما در حوزه شعر آیینی نیاز به نقشه راه و مرامنامه داریم. ستایش‌گری اهل بیت امری ذوقی و سلیقه‌ای نیست. نیاز به دانش و بینش دینی و توانایی‌های علمی دارد. نمی‌شود هر کسی پابرهنه وارد این عرصه بشود و هر چه دلش خواست، بگوید.

اسماعیلی در پایان با اشاره به پیامدهای چاپ مجموعه اشعار ضعیف آیینی اظهار کرد: چاپ و انتشار مجموعه شعرهایی از این قبیل (مجموعه‌ای که باعث شد به این گزارش بپردازیم)، علاوه بر مسخ و استحاله فرهنگ اصیل دینی، باعث تحقیر و به سخره گرفتن مسلمانان در سراسر جهان‌ می‌شود. تیشه به ریشه دین زدن است. آلودن جان و جهان دین به جهل و خرافات و خواب و خیال است. خیانت به باورها و اعتقادات دینی است. بدعت‌گذاری در دین و انحراف از مسیر اسلام ناب محمدی (ص) است. برای پیشگیری و مقابله با این آفات، شعر آیینی ما برای ادامه حیات طیبه خویش، شدیدا محتاج نقد و آسیب‌شناسی است.

اقتصاد فرهنگ و کاسبی فرهنگی

در گام بعدی نوبت به بررسی فعالیت‌های ناشر این کتاب رسید؛ بدون شک مقصر اصلی چنین اتفاقاتی در فضای نشر ما همین ناشران هستند که تنها در ازای دریافت مبالغی دست به انتشار اثر می‌زنند و برای‌ آنها هیچ فرقی نمی‌کند که محتوای کتاب چیست. بعد از بررسی‌های اولیه متوجه شدیم که این نشر هیچ سایت یا صفحه‌ای در فضای مجازی ندارد و از طرفی طی چهار روز تماس مشخص شد که به احتمال زیاد تلفن ثبت شده از این نشر در بانک اطلاعاتی ناشران نیز صحیح نیست یا اگر هم هست، کسی پاسخگو نیست. بنابراین آن طور که از شواهد و قرائن مشخص است ناشر از آن دست ناشرانی است که کاری به محتوا اثر ندارد و در ازای دریافت مبلغی دست به انتشار اثر می‌زند. در ادامه نظر شما را به برخی از عناوین چاپ شده در این نشر جلب می‌کنم.

«بازی با جوراب»، «فرهنگ جامع تعبیر خواب صفاری»، «قلب‌های نا‌آرام»، «راهنمای زیارتی زائران»، «اصول پایه در جراحی چشم»، «۲۰ بازی هدفمند در جهت توانمندسازی و تقویت هوش نوزادان»، «بازی در حمام»، «نقد پرفروش‌ترین رمان‌های فارسی»، «ترجمه نهج البلاغه»، «طراحی شبکه دفع فاضلاب در شهر و روستا»، «هنرهای رزمی ژاپن».

برای بررسی نقش ناشران در رخ دادن چنین فاجعه‌هایی به سراغ رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس رفتیم که بارها در رسانه ملی و مطبوعات درباره این موضوع صحبت کرده و از منتقدان افرادی است که بدون نظارت دست به نگارش این آثار می‌زنند. وی برای این وضعیت عبارت «اقتصاد فرهنگ و  کاسبی فرهنگی» را به کار برد و در این باره به ایبنا گفت: نقل قولی از دکتر شریعتی است که می‌گوید: «برای کوبیدن یک عقیده کافی است از آن بد دفاع کنید». حال چندی است در حوزه فرهنگ علی‌الخصوص فرهنگ مکتوب شاهد رشد روز افزون نویسندگان، ناشران و متولیان نشر مذهبی هستیم که کم‌ترین دانش مذهبی و حتی علم صنعت نشر را دارند.

وی ادامه داد: اینها همان کاسبانی هستند که پیش از این در حوزه تولید کتاب به دنبال رانت و سواستفاده از سهمیه کاغذ بودند و اکنون دام خود را تا حوزه توزیع کتاب گسترده‌اند. چاپ آثار ضعیف مذهبی در حوزه کودک و نوجوان و سایر حوزه‌ها و بعد از آن اصرار به دریافت حمایت یکی از شیوه های این کاسبان فرهنگی درآمده است.

حاجی آبادی با اشاره به این وضعیت گفت: باید بین اقتصاد فرهنگ یعنی داشتن نگاه اقتصادی به فرهنگ و درآمدزایی از آن و دریافت سوبسیدهای (یارانه) فرهنگی و کاسبی از طریق تولید محتوای ضعیف فرهنگی تفاوت قایل شد. حرف زیاد است. نگاه تجاری و کاسبانه به فرهنگ آفت بزرگی است که مدت‌هاست کیفیت آثار فرهنگی ما را زیر سوال برده است.

از نظر شرعی قطعا جایز نیست

در گام پایانی این گزارش از عرف و قوانین حاکم بر جامعه فاصله گرفتیم و به سراغ حجت‌الاسلام علی آقا بابا، از کارشناسان دینی و فرهنگی شناخته شده رسانه ملی رفتیم تا با او درباره این موضوع صحبت کنیم که آیا هرفرد غیر متخصصی تنها از روی علاقه ‌می‌تواند دست به انتشار مجموعه شعر یا داستان در وصف ائمه اطهار (ع) بزند. وی در پاسخ به این سوال گفت: به اعتقاد من هرکس این اجازه را دارد تا برای اهل بیت قلمی بزند و شعری بنویسد؛ چراکه فضای کار اهل بیت (ع) دلی است و هیچ ایرادی به آن فردی که می‌خواهد شعری بنویسد وارد نیست به شرطی که آن نوشته یا شعر برای دل خودش باشد و برای دل خودش بماند.

وی ادامه داد: اما وقتی یک کاری می‌خواهد چاپ و عرضه شود، دیگر قضیه متفاوت است و فرق می‌کند؛ چراکه باید شرایط استاندارد رعایت شود تا خدایی نکرده نه در آن غلوی باشد و نه دون شان اهل بیت (ع) سخنی گفته شود.

حجت‌الاسلام علی آقا بابا با تاکید بر نهادهای نظارتی و وظیفه ناشران گفت: البته شاید خود فرد داور مناسبی برای کارهای خود نباشد و شاید اگر به یقین می‌رسید که آثار دارای شرایط مناسبی نیستند، دست به انتشار نمی‌زد، بنابراین در چنین شرایطی وظیفه نهادهای نظارتی است که ممیزی ویژه و خاصی روی این گونه آثار داشته باشند و باید محتوا نظارت شود.

وی افزود: در شرایط فعلی با توجه به گسترش فناوری و افزایش تعداد ناشران کتاب چاپ کردن، آسان شده است؛ اما وظیفه ما سنگین‌تر است و باید مطالبه‌گری انقلابی انجام شود تا با ناشرانی که دست به چنین کاری می‌زنند و تخلف انجام می‌دهند، برخورد شود. متاسفانه این روزها ما در اشعاری که منتشر می‌شود و حتا در اشعاری که مداحان عزیز می‌خوانند، شعرهای دون شان اهل بیت (ع) کم نداریم و این نیازمند بررسی است.

این روحانی در پاسخ به اینکه از نظر شرعی انتشار این گونه آثار چه حکمی دارد گفت: از نظر شرعی قطعا جایز نیست؛ چراکه باعث انحراف مردم و توهین به مقدسات محسوب می‌شود.

صحبت‌های مطرح شده از سوی سه کارشناس گزارش نشان می‌دهد که توجه و نظارت روی چاپ کتاب‌های مذهبی و دینی موضوع بسیار مهمی است که نیاز به توجه بیشتر دارد تا در آینده دیگر شاهد چاپ کتاب‌های از این قبیل (کتابی که باعث انتشار این گزارش شد) نباشیم. در ادامه نظر شما را به برخی از اشعار منتشر شده در کتاب مورد نظر جلب می‌کنم.