ارتباط شرک با شک

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، مسعود جان‌بزرگی، استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای افتتاح که شب گذشته، ۱۹ فروردین به همت «دپارتمان درمان معنوی خداسو» از مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی «طلیعه سلامت» برگزار شد، اظهار کرد: امام سجاد(ع) در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه به ما برنامه می‌دهند که همراه با حمد خداوند است؛ اگر حال هم به ما دست دهد برنامه احسان در ذهن ما فعال می‌شود و سپس خود را جزو محسنین قرار خواهیم داد این‌گونه موفقیت بیشتری خواهیم داشت. در جلسات پیشین گفتیم که امام سجاد (ع) در ماه رمضان به ما برنامه می‌دهند و اینگونه نیست که در ماه رمضان تنها گرسنگی و تشنگی را تحمل کنیم بلکه باید تمام اعضا و جوارح خود را روزه‌دار بدانیم.

وی ادامه داد: در دعای ۴۴ صحیفه آمده است «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَهَ فَضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِهِ، وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ، وَ أَعِنَّا عَلَی صِیامِهِ بِکفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیک، وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یرْضِیک حَتَّی لَا نُصْغِی بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ، وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ؛ خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و شناخت برتری این ماه و بزرگ‌داشت احترامش را و خودداری از آنچه در این ماه ممنوع کردی، به ما الهام فرما و ما را به روزه داشتن این ماه و حفظ انداممان از گناهانت و به کار گرفتن آن‌ها در آنچه تو را خشنود می‌کند، یاری ده؛ تا با گوشمان به گفتار لغو گوش نکنیم و با چشممان به تماشای لهو نشتابیم».

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تشریح کرد: امام سجاد (ع) در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه آورده‌اند که «وَ حَتَّی لَا نَبْسُطَ أَیدِینَا إِلَی مَحْظُورٍ، وَ لَا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَی مَحْجُورٍ، وَ حَتَّی لَا تَعِی بُطُونُنَا إِلَّا مَا أَحْلَلْتَ، وَ لَا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلَّا بِمَا مَثَّلْتَ، وَ لَا نَتَکلَّفَ إِلَّا مَا یدْنِی مِنْ ثَوَابِک، وَ لَا نَتَعَاطَی إِلَّا الَّذِی یقِی مِنْ عِقَابِک، ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِک کلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَاءِینَ، وَ سُمْعَهِ الْمُسْمِعِینَ، لَا نَشْرَک فِیهِ أَحَداً دُونَک، وَ لَا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاک؛ و تا جایی که دست‌هایمان را به جانب حرامی نگشاییم و با گام‌هایمان به سوی ممنوعی نرویم و شکم‌هایمان، جز آنچه را حلال کردی، در خود جای ندهد و زبانمان، جز به آنچه تو گفته‌ای، گویا نشود؛ و عمل و وظیفه‌ای، جز آنچه ما را به ثواب تو نزدیک می‌کند، متحمّل نشویم و جز آنچه ما را از کیفر تو نگاه می‌دارد، عهده‌دار نشویم. آنگاه همه این‌ها را از ریای ریاکاران و شهرت‌طلبی شهرت‌طلبان، خالص و پاک فرما؛ به‌گونه‌ای که کسی را جز تو در اعمالمان شریک نکنیم و مقصد و منظوری در آن اعمال غیر تو نطلبیم».

وی تصریح کرد: دنیای ذهنی و عینی، بُعد معنوی و طبیعی، ظاهر و باطن و ملک و ملکوت داریم که همه با هم در ارتباط هستند و دنیای ذهنی همان باطن و آخرت ملموس است به‌خاطر اینکه قواعد آخرت بر آن حاکم است.

جان‌بزرگی مطرح کرد: در دنیای ذهنی باید نیت و هدف معلوم بوده و با واقعیت منطبق باشند هرچه انطباق بیشتر باشد در دنیای باطنی ما اثر بیشتری خواهد داشت و وضعیت ما رو به رشد خواهد بود و در پی آن تعالی و تعادل لازم را به دست خواهیم آورد. ابتدا باید به فکر تعادل باشیم و این تعادل با تسلط روی دنیای عینی به وجود می‌آید، هرچقدر دنیای ظاهری انسجام بیشتری داشته باشد دنیای باطنی نیز از انتظام بیشتری برخوردار خواهد شد چون قدرت و امکان وحدت دارند.

ماه رمضان بهترین دوران برای تمرین است

وی تشریح کرد: ماه مبارک رمضان بهترین دوران برای تمرین است در این ماه تلاش کنیم ویژگی‌های مثبت یا فضیلت‌های خود را رشد داده و اخلاق بد را از خود دور کنیم. در روزه‌داری جوارح ما نیز باید روزه‌دار باشد؛ این بدان معناست که زبان حرف اضافه نزند و با پای خود به جایی نرویم که باعث لغزش شود، امروزه بسیاری از افراد در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند گاهی رفتن به سمت این شبکه‌ها به نوعی وسواس تبدیل شده پس بهتر است در این ماه تمرین کنیم تا با اختیار خود سراغ این شبکه‌ها برویم؛ امروزه بسیاری از خانواده‌ها به خاطر ورود و خروج به این شبکه‌ها دچار تنش شده‌اند.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام سجاد (ع) در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه راجع به روزه‌داری اعضا و جوارح صحبت می‌کنند که این سخنان با دعای افتتاح قرین شده است امام سجاد (ع) در دعای افتتاح می‌گویند «وَ لاَ تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلاَّ بِمَا مَثَّلْتَ؛ و زبانمان جز سخن تو نگوید» این بدان معناست که زبان ما خدایی باشد و چیزی را نگوید که خداوند بر نگفتن آن تأکید کرده است پس باید این ویژگی را در خود رشد دهیم.

وی افزود: امام سجاد در دعای ۴۴ صحیفه سجادیه دعا می‌کنند که «وَ لاَ نَتَکلَّفَ إِلاَّ مَا یدْنِی مِنْ ثَوَابِک وَ لاَ نَتَعَاطَی إِلاَّ الَّذِی یقِی مِنْ عِقَابِک؛ و رنجی بر خود هموار نکنیم جز آنکه ما را به ثواب تو نزدیک سازد و کاری نکنیم جز آنچه ما را از عقاب تو در امان دارد» این بدان معناست تلاش‌هایی که می‌کنیم بی‌معنا نباشد.

جان‌بزرگی توضیح داد: سپس امام سجاد(ع) می‌فرمایند «ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِک کلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَائِینَ وَ سُمْعَهِ الْمُسْمِعِینَ لاَ نَشْرَک فِیهِ أَحَداً دُونَک وَ لاَ نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاک؛ ای خداوند، از تو می‌خواهیم که این همه اعمال را از ریای ریاکاران و آوازه در افکندن آوازه افکنان دور نگه داری و چنان باد که کسی را در عبادت با تو شریک نسازیم و جز تو برای خود مرادی نجوییم»، اینجا از خداوند می‌خواهیم کاری کند که در دنیای ذهنی و عینی برای او شریک قائل شویم و کسی دیگری بین من و خدا نباشد. خدایا نمی‌خواهم به غیر از تو با کسی باشم و کسی بین من و تو باشد و نمی‌خواهم هدفی جز تو داشته باشم؛ این برنامه‌ای است که امام سجاد (ع) برای ماه رمضان به ما می‌آموزند.

وی با اشاره به دعای افتتاح خاطرنشان کرد: امام سجاد(ع) در این دعا نیز چنین می‌گویند که «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذْ صَاحِبَهً وَ لا وَلَدا وَ لَمْ یکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْک وَ لَمْ یکنْ لَهُ وَلِی مِنَ الذُّلِّ وَ کبِّرْهُ تَکبِیرا؛ سپاس خدای را که همسر و فرزندی برنگرفته و در فرمانروایی شریکی برایش نیست و سرپرستی از روی ناتوانی نداشته است، و او را بزرگ شمار بسیار بزرگ». «اَلْحَمْدُ لِلهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِهِ کلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کلِّهَا الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لا مُضَادَّ لَهُ فِی مُلْکهِ وَ لا مُنَازِعَ لَهُ فِی أَمْرِهِ الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی لا شَرِیک لَهُ فِی خَلْقِهِ وَ لا شَبِیهَ لَهُ فِی عَظَمَتِهِ؛ سپاس خدای را با همه ستودنی‌هایش، بر تمام نعمت‌هایش، سپاس خدای را که در فرمانروایی رقیبی ندارد، و برای او در کارش نزاع‌کننده‌ای نیست، سپاس خدای را که در آفرینش شریکی ندارد، و در بزرگی شبیهی برای او نیست».

چرا ذهن ما دچار دوبینی می‌شود

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: این یک پیام ذهنی است که چرا ذهن ما دچار دوبینی می‌شود؛ خدا را با همه ستودنی‌هایش بر تمام نعمت‌هایش سپاس می‌گوییم؛ نعمت‌های خدا تمام است و کم و کاستی ندارد. خدا را سپاس می‌گوییم در فرمانروایی، رقیب و منازعی ندارد و در آفرینش از کسی کمک نگرفته است.
وی تأکید کرد: همان‌طور که جسم ما سیستم اعصاب و خون دارد دنیای درونی ما نیز قلب دارد اگر قلب جسمانی دچار نامنظمی شود حتماً به پزشک مراجعه می‌کنیم حال این سؤال پیش می‌آید که چرا از سیستم و قلب معنوی مراقبت نمی‌کنیم؛ یکی از مواردی که قلب معنوی دچار سوء عملکرد می‌شود جایی است که دچار دوبینی می‌شویم و شرک پیدا می‌کنیم. شرک به معنی اضطراب و تشتت است؛ لازم به ذکر است که بگوییم «تشطط» به معنای دوری از حق و «تشتت» به معنای پریشانی است.

جان‌بزرگی اشاره کرد: در دنیای عینی و ظاهری فرض کنید می‌خواهید به محل کار بروید اما وقتی می‌گویند مسیر تردد شما بسته است بلافاصله راه جدیدی پیدا می‌کنید؛ وقتی در عالم باطنی و ملکوت دچار شرک شوید حال روانی و معنوی شما بد می‌شود بنابراین شرک با شک ارتباط دارد.

وی توضیح داد: در بخشی از آیه ۱۱۹ سوره نساء آمده است «وَمَنْ یتَّخِذِ الشَّیطَانَ وَلِیا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِینًا؛ و (ای بندگان بدانید) هر کس شیطان را دوست گیرد نه خدا را، سخت زیان کرده زیانی آشکار» در آیه ۱۲۰ این سوره نیز آمده است «یعِدُهُمْ وَیمَنِّیهِمْ ۖ وَمَا یعِدُهُمُ الشَّیطَانُ إِلَّا غُرُورًا؛ (شیطان) آنان را بسیار وعده دهد و آرزومند و امیدوار کند، ولی آنان را چیزی به جز غرور و فریب وعده نمی‌دهد». در این ۲ آیه نکات جالبی وجود دارد و آن این است که شیطان با وعده و آرزو انسان را فریب می‌دهد و این ۲ مؤلفه عاملی هستند که وقتی به ذهن انسان می‌آیند زمینه‌ساز شک و تردید می‌شوند؛ در مقابل آن نیز ایمان به مبدأ به معنای نیت روشن و ایمان به معاد به معنای هدف روشن وجود دارد و عمل صالح بین مبدأ و معاد روشن تنظیم می‌شود.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: در گام نخست باید خود معنوی را نجات دهیم وقتی که به پزشک مراجعه می‌کنیم و می‌گوید که قلب ما دچار بیماری شده است نگران شده و نکات تغذیه و بهداشتی را رعایت می‌کنیم حال این سؤال پیش می‌آید که برای خود باطنی و معنوی چقدر دلسوزی داریم و چرا نسبت به آن حساس نیستیم؟! چه چیز باعث می‌شود دلمان نسبت به خودمان بسوزد؟

تنفس معنوی خود را احیا کنیم

وی بیان کرد: در وهله اول باید برنامه‌ریزی داشته باشیم و ورودی‌ها را ببندیم؛ بنابراین ماه رمضان بهترین فرصت است تا دروازه‌های ورودی را تحت کنترل خود درآوریم و روزه باطنی از طریق چشم و گوش و تحلیل عمل بگیریم؛ ابتدا باید خانه دل را جارو کنیم و اشتباهات و گناهان را دور بریزیم پس هر شب به سمت توبه برویم و از خداوند بخواهیم گناهان ما ببخشاید، اینگونه سیستم باطنی ما پالایش می‌شود برای اینکه درون خود را زنده کنیم باید قلب درونی و تنفس معنوی خود را احیا کنیم.

جان‌بزرگی تشریح کرد: اولین جراحی که توسط خودمان می‌توانیم انجام دهیم این است که نیت اعمال خود را نجات دهیم و در فرازهای این دعا اشاره شده است که شرک گناه است بنابراین باید کاری کنیم تا خود را نجات دهیم؛ خارج شدن از شرک فرمول خالص کردن نیت است؛ باید خلوص را ۲ قسمت درونی و بیرونی ببینیم در دنیای بیرون برای خالص کردن نیت رضایت دیگری را کنار رضایت خداوند قرار ندهیم چون به آن شرکت آشکار گفته می‌شود. در آیه ۶۳ سوره فرقان آمده است «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند» پس خداوند متعال می‌خواهد بگوید که اگر می‌خواهید با من باشید بگویید من هم هستم پس این‌گونه توحید ظاهری می‌شود.

وی گفت: وقتی کاری را در دنیای بیرونی انجام می‌دهیم باید ببینیم که رضایت خداوند کنار رضایت دیگری هست یا خیر؛ در شرک آشکار رضایت خداوند در کنار رضایت دیگری قرار می‌گیرد و اینجاست که خداوند بنده را نمی‌بخشد چون دچار شرک می‌شود.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مطرح کرد: خلوص درونی این است که رضایت خود را در کنار رضایت خداوند بگذاریم، نگوییم برای ثواب کاری را انجام می‌دهیم بلکه بگوییم برای رضایت خداوند این کار را انجام می‌دهیم این‌گونه لذت معنوی را خواهیم چشید.

وی اظهار کرد: چطور می‌توانیم رضایت خود را منها و رضایت خداوند را مد نظر قرار دهیم؛ اگر این‌گونه رفتار کنیم با دیگران متفاوت خواهیم شد. شرک مایه بدبختی، افسردگی، زیاده‌خواهی و بی‌معنایی ماست و در دنیای ذهنی، عملی می‌درخشد و نورانی است که مبدأ و معاد آن مشخص باشد.

نیت می‌تواند مبدأ و معاد را به هم وصل کند

جان‌بزرگی توضیح داد: با توحید باید قلب درونی را احیا کنیم بنابراین در ابتدا باید نیت خود را خالص کنیم برای انجام کار باید رضایت خداوند ملاک عمل باشد در درمان معنوی، خداوند رئیس است چون تمام هستی را خرج می‌کنیم تا به بهترین شکل ممکن کار کنیم و این‌گونه نباشد که عدم خلوص پیش آید. ببینیم رضایت دیگری که در کنار رضایت خداوند قرار گرفته در تضاد با اوست یا خیر؛ حتی ممکن است این رضایت‌ها کنار هم باشند و یا اینکه رضایت بعد دیگر کمتر از رضایت خداوند باشد لذا باید آن را به حدی برسانیم تا کمرنگ شود. باید نشاط را ملاک عمل قرار دهیم اگر رضایت خداوند را ملاک عمل قرار دهیم نشاط باطنی ما افزایش پیدا خواهد کرد بنابراین باید روزه را به جوابیه خود گسترش داده و حواسمان به اعضای خود باشد.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان سخنانش یادآور شد: اولین تمرین این است که نیت خود را در اعمال مورد بررسی قرار داده و درجه خلوص خود را بدانیم اگر درجه خلوص پایین بود استغفار کنیم؛ دومین تمرین این است وقتی نماز می‌خوانیم ببینیم آیا تا آخر نماز حواسمان هست که با چه نیتی نماز می‌خوانیم. باید نیت خود را از ابتدا تا انتهای نماز حفظ کنیم و این نیاز به تمرین دارد. نیت می‌تواند مبدأ و معاد را به هم وصل کند و در آن رضایت ما و دیگری کنار رضایت خداوند قرار نگیرد.