رفتارهای انسانی با غیرمسلمین در فقه اسلام/ آیا وقف برای کلیسا جایز است؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدضیاء مرتضوی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شامگاه ۲۳ فروردین در نشست علمی «فقه و جلوه‌های بارز از رفتار انسانی» که از سوی مؤسسه مفتاح کرامت برگزار شد، گفت: انسان مسلمان در عین اینکه باید در اعتقادات دینی خود استوار و محکم و باورمند باشد ولی باید بتواند با همنوعان خود در ادیان و مذاهب دیگر، زندگی مسالمت‌آمیز، اخلاقی، انسانی و سالم شکل بدهد. یکی از مرزهایی که بین انسان‌ها فاصله ایجاد می‌کند، مرزهای ایمانی و دینی است.

وی افزود: گاهی ممکن است به فقه برای توجیه جدایی مرزها استناد شود ولی بنده معتقدم فقه مدافع پیوندهای انسانی بین انسان‌هاست؛ ما قبل از مسلمان بودن، انسان هستیم و چون انسان هستیم دینی به نام اسلام را انتخاب کرده‌ایم و باید به کمالات انسانی پایبند باشیم. اسلام و فقه و اخلاق و حتی مسائل اعتقادی و کلامی بر مناسبات انسانی تأکید می‌کنند.

مرتضوی بیان کرد: امام علی(ع) در عهدنامه خود خطاب به مالک اشتر فرموده است: «اشعر قلبک رحمه لرعیه و محبه لهم. تو باید مردم را از وجود و درون خود دوست بداری، به آنان محبت و لطف مهربانی داشته باشی.» مانند گرگ و حیوان وحشی که به گله می‌زند و می‌درد نباید رفتار تو یادآور رفتار چنین حیواناتی باشی. اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق؛ چون یا مردم مانند تو مسلمان و برادر دینی تو هستند(انما المؤمنون اخوه) یا اگر هم کیش تو نیستند ولی مانند تو انسان آفریده شده‌اند، مانند تو احساسات انسانی دارند.

مرزبندی‌های غیرمنطقی را برداریم

وی با تاکید بر اینکه نباید اینقدر دیوار دوئیت و مرزبندی‌های بی‌دلیل و بی‌جهت داشته باشیم، افزود: گاهی ممکن است توجیه کنیم که مراد حضرت، شیعیان و نهایتا مسلمانان است در صورتی که امام با حاکمی سخن می‌گوید که زیردستان او همگی مسلمان نیستند و با صراحت فرموده که با کسانی که در خلقت با تو شبیه هستند هم مشمول این حکم هستند. آنان هم ممکن است راه را کج بروند و خطا مرتکب شوند و از سر قصور و تقصیر کارهایی را مرتکب شوند که نباید انجام دهند ولی آنها هم مانند تو بشر هستند. چطور خودت وقتی گرفتار خطا هستی دوست داری خداوند از سر عفو و گذشت با تو رفتار کند تو هم که کارگزار هستی با مردم همینطور رفتار کن.

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه ما در روابط خود نیازمند تجدید نظر به خصوص در موضوع حق حیات و کرامت انسانی، هستیم، تصریح کرد: فقه و اخلاق در این دو مقوله باید چارچوب‌های پایبندی خود را نشان دهند؛ خیلی راحت است بگوییم که انسان به دلیل اینکه آفریده شده حق حیات دارد؛ انسان از حیوانات که کمتر نیست. وقتی ما حق نداریم حیوانی را بی دلیل بکشیم چگونه ممکن است به حق حیات یک انسان پایبند نباشیم.

وی با بیان اینکه گاهی به الزامات برخی مبانی توجه نداریم، اظهار کرد: داعشی‌گری چنانچه تاریخ بشریت نشان داده در هر جامعه دینی و غیردینی ممکن است پدید آید که نمونه آن خوارج بودند که ارتکاب به هر کبیره را عامل خروج فرد از دین می‌شمارند. امام علی(ع) خطاب به این گروه آنان را نکوهش کرده و فرموده است که گیرم به باور شما من گمراه شدم ولی چرا همه امت پیامبر(ص) و جامعه اسلامی را گناهکار می‌شمارید و تکفیر می‌کنید. داعش امروزی هم به زن و مرد و صغیر و کبیر و بی گناه رحم نکردند و همه را نابود کردند.

مرتضوی با طرح این پرسش که آیا فقهای ما در عین مرزبندی در احکام غیرمسلمین و غیرشیعه آیا برای فرمایش امام علی(ع) «او نظیر لک فی الخلق» و عناصر مشترک انسانی، احکامی داشته‌اند یا خیر، گفت: به نظر بنده این مسئله در چند موضوع قابل بحث است؛ اول؛ مخلوق خدابودن، دوم حق حیات، سوم چون انسان موجود زنده است؛ چهارم؛ کرامت انسانی؛ فقها به دو نوع کرامت توجه کرده‌اند؛ یکی کرامت کسی که به او احسان و نیکی شود و دیگری کرامت انسانی احسان‌کننده.

برخی می‌گویند چرا ما باید گوشت قربانی برای غیرمسلمان ببریم؟ چرا از زکات باید به او بدهیم و چرا صدقه به او تعلق بگیرد؟ یک وقت می‌گوییم چون انسان است، یک وقت می‌گوییم کرامت انسانی دارد و گاهی می‌گوییم چون انسان هستی کرامت تو در کمک به این افراد است.

توجه فقه به کرامت انسانی

استاد سطح خارج حوزه علمیه اضافه کرد: موضوع دیگر کرامت الهی، همچنین بندگی الهی است چون انسان، بنده خداوند است ولو اینکه مسلمان نیست. ارزش‌های اخلاقی مانند مهربانی و رافت هم مورد توجه فقها بوده است و ما با چنین دین و فقهی سر و کار داریم ولی چون درست تبیین نمی‌شود برخی چهره فقه را طور دیگری جلوه می‌دهند، موضوع دیگر مورد توجه فقها آینده‌نگری است؛ یعنی اگر هیچ دلیلی برای کمک به یک انسان غیرمسلمان برای حفظ جان او وجود نداشته باشد بگذاریم زنده باند شاید نسل‌هایی از او در آینده پدید آیند که مسلمان شوند.

مرتضوی تصریح کرد: میرزای قمی در بحث جواز تیمم، اشاره دارد که اگر گروهی در سفر آب به اندازه کافی برای خوردن ندارند نباید وضو بگیرند و برای حفظ جان خود و همراهان باید آن را نگه دارند و حتی اگر حیوانی هم همراه آنان هست حفظ جان آنها مرجح بر مصرف آب برای وضو گرفتن است. این فقیه حتی به لطف عام الهی اشاره کرده و تاکید دارد حتی اگر آب برای اموال(حیوانات) افراد دیگر هم استفاده شود بر مصرف آن برای وضو ترجیح دارد زیرا رافت و رحمت خدا عام است و فقط مخصوص شیعیان و مسلمین نیست و رزق و روزی همه را می‌دهد.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: امام خمینی(ره) هم در بحث تیمم با فرض اینکه آب کم است معتقدند که اگر حفظ جان به واسطه آب انجام می‌شود شامل این فرد هم هست یعنی می‌توان تیمم کرد و از آن آب به آن کافر ولو اینکه قاتل هم باشد بدهیم. امام هم اشاره به روایتی از پیامبر(ص) دارند. امام فرموده‌اند که اگر انسان مسلمان، انسانی و یا حیوانی را ببیند که از فرط تشنگی له‌له‌ می‌زند فقهای ما اجازه نمی‌دهند که نمازگزار وضو بگیرد و از آب به آن انسان یا حیوان ندهد. هیچ وجدانی تحمل نمی‌کند که ما برای نماز، وضو بگیریم در حالی که فردی و یا حیوانی از تشنگی در حال مردن است.

در چه صورت وقف برای کلیسا جایز است؟

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، گفت: محقق حلی هم در بحث زکات گفته است آیا اگر فردی عادل نبود نباید زکات به او بدهیم؟ وی آن را رد کرده و به روایتی از پیامبر(ص) اشاره دارد که ایشان فرمودند: زکات را به هر کسی که در دلت نسبت به او ترحم پیدا کرد و از روی دلسوزی بده.

شیخ بهایی در بحث اینکه آیا یک مسلمان می‌تواند وقف برای یهودیان و عبادت‌خانه آنها بکند، معتقد است وقف بر عبادت‌خانه آنها جایز نیست ولی وقف بر خود یهودیان به عنوان یک انسان جایز است زیرا آنها مخلوق خداوند هستند. حتی برخی فقها وقف برای کنیسه‌ها را هم جایز دانسته‌اند زیرا ممکن است در آینده فرزندانی مسلمان از آنها پدید آید. سیداسماعیل صدر هم معتقد است که وقف بر افراد گناهکار از حیث مخلوق بودن جایز است البته اگر فرد، دزدی می‌کند این وقف جایز نیست.

مرتضوی اظهار کرد: صاحب جواهر هم در جواز وقف بر غیر مسلمان علاوه بر استناد به حدیث «لکل کبد حرا اجر» استدلال می‌کند که ما مامور به احسان و فعل خیر شده‌ایم و خداوند محسنین را دوست دارد. وقف بر کلیسا و کنیسه چه؟ صاحب جواهر از حیث اینکه اینها معابد آنان است جایز نمی‌داند و شیخ حسن کاشف الغطاء فرزند جعفر کاشف الغطاء گفته است در این بخش هم اشکالی وجود ندارد، یعنی اگر مصلح باشد و ضرری از سوی آنها متوجه مسلمانان نشود کمک برای تعمیر کنیسه و کلیسا هم ایرادی ندارد. البته ایشان وقف بر تبلیغ تورات و انجیل را نادرست می‌داند.

وی اضافه کرد: ‌در قدیم در شهرهایی مانند یزد یک آب‌انبار برای مسلمانان و آب‌انبار جداگانه برای غیرمسلمانان درست می‌کردند آن هم به خاطر رعایت برخی احکام شرعی پاکی و نجاست و فتوای مشهور در آن دوره مبنی بر نجاست پیروان برخی ادیان. از فرمایشات امام علی(ع) هم برمی‌آید که ایشان تلاش خود را به کار می‌بستند تا غیرمسلمانان در سرزمین‌های اسلامی بمانند و این ماندن مستلزم داشتن رفاه و وسائل زندگی و معیشت است زیرا از بعد انسانی همه محتاج وسائل زندگی هستند.

توصیه فقها به کمک به غیرمسلمین

مرتضوی اظهار کرد: شهید ثانی در استدلال بر اینکه می‌شود به نفع غیرمسلمان، وصیت کرد گفته است زیرا غیرمسلمین نوعا دشمن خدا نیستند و اگر خداوند گفته با برخی گروه‌ها بجنگید از حیث دشمنی است که آنها دارند. همچنین فرموده است آنها بنده خدا و ذی روح و از فرزندان آدم هستند و بنی‌آدم همه کرامت دارند. وی در مسالک وقف بر پیروان ادیان دیگر برای رفع حاجت آنها را جایز می‌داند و تنها اگر دشمنی بکنند منع شده است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: مرحوم بحرالعلوم هم گفته است اگر در برخی موارد تاکید شده به کفار و غیرمسلمین غذا و آب ندهید حیث دشمنی آنها بوده است یا از این حیث بوده که آنقدر آمیخته با آنان نشوید تا مرزهای دینی نادیده گرفته شود وگرنه مهربانی با غیرمسلمین از حیث اینکه مخلوق و بنده خدا هستند ایرادی ندارد. البته صاحب حدائق در بین فقها نظریات متفاوتی دارد که پاسخ‌هایی به ایشان داده شده و به نظر بنده استدلالهای ایشان قابل قبول نیست.

وی تأکید کرد: ما هر روز این دعا را ولو اینکه سند آن مرسل است می‌خوانیم: «اللهم ادخل علی اهل القبور السرور؛ اللهم اغن کل فقیر؛ اللهم اشبع کل جائع؛ اللهم اکس کل عریان؛ اللهم اقض دین کل مدین …»؛ در این دعا از خدا درخواست می‌کنیم که خدایا هر فقیری را غنی کن، هر بیماری را شفا بده و… و در این مورد نباید اشکال سندی وارد کرد، زیرا روایت مرسله هست، ولی در فضایی که فقهای ما ابواب در مختلف فقهی از جمله نماز باران، وقف، وصیت، زکات، صدقه، تیمم و … بحث کرده‌اند، نباید آن را زیر سؤال ببریم.