نزدیک‌ترین نظام سیاسی به حکومت معصوم نظام ولایت فقیه است

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، نشست «اندیشه سیاسی شیعه در دوره صفوی (علامه مجلسی)» با حضور حجت الاسلام ابوالفضل سلطان‌محمدی پژوهشگر فقه سیاسی و حکومت اسلامی، به همت کانون اندیشه جوان در صفحه اینستاگرام کانون برگزار شد.

وی در ابتدا، به بیان ویژگی‌های دوره صفویه پرداخت و گفت: اولین ویژگی دولت صفویه این بود که این دولت اولین دولت شیعی حاکم بر سرزمین ایران با جغرافیای وسیع در مقابل دولت رقیب عثمانی بود. دومین ویژگی این دوره مشارکت وسیع عالمان شیعه در سیاست است.

علمای شیعه لبنان از جبل عامل به ایران مهاجرت کردند، این مهاجرت نشان دهنده این است که دوره صفویه نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ایران و تشیع است. در این دوره علمای شیعه به دلیل حمایت حاکمان صفوی از مذهب تشیع تشخیص دادند حاکمان صفوی را حاکمانی مشروع معرفی کنند. از دیگر ویژگی‌های مهم دوره صفوی گسترش علم و فرهنگ شیعه در جامعه ایرانی بر اساس آموزه‌های اهل بیت (ع) است.

وی افزود: جایگاه علمای شیعه در دوره صفوی جایگاه مهمی است و مناصب مهمی از جمله منصب شیخ الاسلامی به آنها اختصاص داده شد که موجب استحکام مذهب تشیع گردید. عالمان بزرگی مانند شیخ بهایی و علامه مجلسی از این منصب بیشترین بهره را بردند و از این موقعیت در تحکیم تعالیم مذهبی و معارف اهل بیت (ع) بیشترین استفاده را نمودند.

این محقق در پاسخ به این پرسش که چرا حکومت صفویه از زمان شاه طهماسب اول به سمت فقه امامی متمایل شدند، عنوان کرد: جنبش صفویه در واقع صوفیه و اهل تصوف بودند و منشأ آنها شیخ صفی الدین اردبیلی بود. اقطاب تصوف از جمله مریدان شیخ صفی الدین اردبیلی و فرزندان او مانند شاه اسماعیل اول به فرهنگ شیعه تمایل نشان دادند و حرکت به سمت فقه امامیه از همینجا آغاز شد.

این اولین عامل تمایل از تصوف به تشیع است. به نظر می‌رسد دومین عامل به این مسئله برمی‌گردد که یکی از علمای مهم شیعه یعنی محقق کرکی در دربار شاه طهماسب حضور و نفوذ داشت و همین مسئله باعث شد فقه امامیه به عنوان قانون و معیار احکام قضائی و حکومتی قرار بگیرد.

ایشان ادامه داد: عامل سومی که تصوف را به تشیع نزدیک کرد عبارت است از اینکه تصوف و طریقت به تنهایی فاقد ظرفیت اداره جامعه انسانی است به این دلیل که تصوف بیشتر به جنبه فردی می‌پردازد و از جامعه دور است لذا نمی‌تواند جامعه را اداره کند از این جهت تصوف به مذهب تشیع به عنوان یک قانون مدون و جامع تمایل پیدا کرد. از طرف دیگر جامعه‌ای که به تازگی تغییر مذهب رسمی داده و مذهب تشیع گرایش پیدا کرده احتیاج دارد به اینکه عالمانی از سنخ خود آن را اداره کند.

این نویسنده به طرح سوالی در خصوص اندیشه سیاسی علمای شیعه در عصر صفوی پرداخت و گفت: سوالی که در این باره مطرح می‌شود این است که اندیشه اتصال دولت صفوی به ظهور امام زمان (عج) در چه فضای فکری و سیاسی مطرح شد؟ به طور خلاصه دو پاسخ برای این سوال قابل ارائه است؛ پاسخ اول عبارت است از این که تفکر سیاسی عصر صفوی منشأ این عقیده و گرایش است.

دولت صفوی و علمای این دوره حکومت صفوی را نماینده نایب امام زمان (عج) می‌دانستند به همین دلیل می‌گفتند این حکومت در دست سلطان امانت است تا زمانی که آن را به صاحب اصلی‌اش برگرداند. این عامل سبب شد اندیشه اتصال دولت صفوی به ظهور امام زمان (عج) رواج پیدا کند.

پاسخ دوم این است که علمای شیعه و به تبع آنها مردم دولت صفوی را بهترین گزینه موجود در آن زمان برای حکومت می‌دانستند، با توجه به دوران‌های سختی که مردم و علما در حکومت‌های جائر و ظالم پشت سر گذاشته بودند دولت صفوی را جایگزین مطلوب برای حکومت می‌دانستند از این رو آرزوی اتصال این حکومت به حکومت امام زمان (عج) را داشتند.

این محقق با اشاره به نظر علمای شیعه درباره تشکیل دولت در عصر غیبت، اظهار داشت: علمای شیعه معتقدند انسان مدنی بالطبع است به این معنا که انسان نمی‌تواند به تنهایی، به دور از جامعه و بدون جامعه سیاسی و حکمرانی زندگی کند. انسان برای ادامه زندگی خود نیازمند تشکیل جامعه سیاسی و حکمرانی است باید دولتی باشد که امنیت و اقتصاد را تأمین کند و در مقابل تهاجم دشمنان بایستد و از تجاوز آنها به کشور جلوگیری کند.

بر این اساس علمای شیعه همواره قائل به تشکیل حکومت در عصر غیبت بودند. این تفکر که برخی می‌گویند در عصر غیبت که امام معصوم نیست حکومت هم باید تعطیل شود و اگر حکومتی ایجاد شود حکومت طاغوت است تفکر بسیار خطرناکی است. به دلیل و برهان عقلی تعطیل کردن حکومت کاملاً اشتباه است و بهترین راه جایگزین کردن نزدیک‌ترین حکومت به حکومت معصوم است.

وی افزود: علمای شیعه بر اساس همین تفکر فلسفی و اجتماعی خود انسان را یک موجود اجتماعی می‌دانند و قائل به تشکیل حکومت هستند و نوع و مصداق حکومت مسئله بعدی است. در میان نظام‌های سیاسی نزدیک‌ترین نظام سیاسی به حکومت معصوم نظام ولایت فقیه است. همه علمای شیعه از جمله شیخ بهایی، شیخ مفید و دیگران این را پذیرفتند که نایب معصوم (ع) فقیه جامع الشرایط است و فقیه جامع الشرایط است که باید وظایف امام معصوم را در عصر غیبت بر عهده بگیرد.

یکی از وظایف امام معصوم اداره فرهنگی و سیاسی جامعه است. بنابراین مصداق حکومت مطلوب در عصر غیبت از نظر تمام فقها به استدلال عقلی حکومت فقیه جامع الشرایط است. اگر فقیه در یک دوره بسط ید داشته باشد حکومت اسلامی تشکیل می‌دهد و زیرمجموعه خود را اداره می‌کند اما اگر فقیه جامع الشرایط بسط ید نداشته و قدرت نظامی و قدرت قاهره لازم را نداشته باشد باید با حکومت وقت به نحو مناسب تعامل کند.

سلطان‌محمدی با بیان اینکه دلایل عقلی و نقلی موید تشکیل حکومت در عصر غیبت هستند، اظهار داشت: از جمله ادله نقلی می‌توان به مقبوله عمر بن حنظله اشاره کرد. مرحوم مجلسی شرح مفصلی بر این روایت آورده است همچنین در کتاب بحارالانوار وقتی امام را معنا می‌کند و بیان می‌کند که تبعیت از امام واجب است می‌گوید بعید نیست امام شامل امام عصر غیبت نیز بشود و این همان معنای حاکم فقیه جامع الشرایط است.

دولت‌ها بر دو قسم عادل و جائر تقسیم می‌شوند. علمای شیعه در مقابل دولت جائر نیز راه‌کارهایی دارند و برای کاهش ظلم و فریادرسی از مظلومان و مقابله با ظالمان با دولت‌ها تعامل می‌کردند و هیچ گاه از سیاست دور نبودند.

این پژوهشگر در بخش دیگری از سخنانش به بیان نقش علامه مجلسی در تکمیل اندیشه شیعه امامی پرداخت و گفت: علامه مجلسی فعالیت‌های علمی زیادی از جمله گسترش احادیث ائمه اطهار (ع) در ایران انجام داده است. مهمترین ثمره تلاش‌های علمی علامه مجلسی بحارالانوار ایشان است. علامه مجلسی از ابزارها و امکانات حکومت وقت استفاده کرد و احادیث شیعه را به صورت مجموعه گردآوری و حفظ کرد و به دست آیندگان سپرد. از این جهت علامه نقش بسیار مهمی در اندیشه مذهب تشیع داشتند.

از طرف دیگر به دلیل اینکه مردم ایران فارسی زبان بودند و با زبان عربی آشنایی زیادی نداشتند و فهم احادیث برای آنها مشکل بود، علامه مجلسی فارسی نویسی و ترجمه احادیث اهل بیت (ع) را آغاز کرد. به همین خاطر علامه به عنوان یکی از علمای مهم شیعه مؤسس، مجدد و زنده کننده فرهنگ شیعه در ایران شناخته می‌شود.

به لحاظ اندیشه سیاسی علامه مجلسی منصب شیخ الاسلامی در پایتخت صفویه، امام جمعه اصفهان و ملجا علما و مردم شیعه در دوره خود بود. ایشان از منصبی که داشتند نهایت استفاده را در جهت گسترش فرهنگ شیعه انجام دادند. علمای شیعه علامه مجلسی را به عنوان یکی از مروجین فرهنگ و اندیشه شیعه معرفی می‌کنند.