بررسی مناسک عبادی و اماکن زیارتی مشترک میان سه دین ابراهیمی

به گزارش سرویس ویکی ادیان ردنا (ادیان نیوز)، برای بررسی اماکن زیارتی مشترک میان ادیان ابراهیمی ابتدا به دین اسلام می‌پردازیم. زیارت در اسلام اشکال گوناگونی دارد و ریشه آن به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد. یکی از این زیارت‌های مذهبی “موسم حج” است که با مراسم و آیین‌های مذهبی پیش از اسلام مطابقت دارد. گردهمایی امت (جامعه جهانی مسلمانان) که در آن ریشه‌های قومی یا قبیله‌ای بواسطه ایمان مشترک کم رنگ شده‌اند، عمل زیارت را به یک تجربه اجتماعی منحصر به فرد، در مقیاس بزرگ، تبدیل کرده است.

تقریباً ۱۴۰۰ سال است که مسلمانان در موسم حج از سراسر جهان گردهم می‌آیند تا این مراسم را به صورت هرچه باشکوه‌تر برگزار کنند. این مراسم از دوران قرون وسطی فرصت‌هایی برای تبادل فکری و مبادلات تجاری فراهم می‌کرد. محققان، مسافران و جغرافیدانان اغلب این سفر را برای کاوش در جهان و بازدید از مکان‌های مختلف در مسیر خود به مکه یا از مکه انجام می‌دادند. گزارش تجارب شخصی زیارتی در میان محققان به قدری رایج شد که گونه‌ای ادبی خاصی از زیارت ( در عربی رحله و در فارسی سفرنامه نامیده می‌شود) در ادبیات اسلامی قرون وسطی پدیدار شد. ابن جبیر اندلسی (۱۱۴۵-۱۲۱۷)، ابن بطوطه مراکشی (۱۳۰۴-۱۳۶۸ یا ۱۳۶۹) و ناصر خسرو (۱۰۰۴-۱۰۸۸) از چهره‌های اصلی این ژانر هستند.

اگرچه دسترسی به مکه و حرم مقدس آن برای غیر مسلمانان از زمان امویان ممنوع بوده است، اما روایات متعددی از سفر و حج در ادبیات اروپایی وجود دارد. اولین مسافر اروپایی شناخته شده که از مکه بازدید کرد، لودوویکو وارتما، اشراف‌زاده ایتالیایی بود که در سال ۱۵۰۳ در یک لباس مبدل به عنوان یک سرباز مملوک وارد مکه شد. در قرن نوزدهم نیز، ریچارد فرانسیس برتون (۱۸۲۰-۱۸۹۰)، کاشف بریتانیایی و جغرافیدانی که به اسلام گروید، در یک کتاب دو جلدی که در سال ۱۸۵۵ منتشر شد، به «روایت شخصی از زیارت خود به مدینه و مکه» پرداخت.

در گذشته حجاج عمدتا با پای پیاده در قالب یک کاروان بزرگ به مکه سفر می‌کردند. این کاروان‌های بزرگ از مسیرهایی که از زمان عباسیان به صورت ویژه برای این منظور ساخته شده‌ بودند، استفاده می‌کردند. در طول مسیر آب انبارها و قلعه‌هایی برای محافظت از این کاروان‌ها، ساخته شده بودند. تا قبل از دوره عثمانی، ایمنی این مسیرها برای حجاجی که از حملات بادیه نشینان وحشت داشتند، اهمیت داشت. زائران آسیای جنوبی و جنوب شرقی با قایق از اقیانوس هند عبور می‌کردند تا به جده، در حدود ۶۵ کیلومتری غرب مکه، برسند. سفر دریایی نه تنها پرهزینه بود، بلکه در معرض خطرات بادهای موسمی، طوفان‌های اقیانوسی و حملات دزدان دریایی نیز بود. از سال ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۸، با گسترش صنعت راه‌آهن، حجاج توانستند با راه آهن حجاز از دمشق به مدینه بروند و ظرف چهار روز به مکه برسند. این پروژه راه آهن بخشی از پروژه‌های مختلف توسعه یافته در شبکه راه آهن عثمانی بود. بخش راه‌آهن حجاز، برای تسهیل سفر زیارتی و کوتاه کردن مدت زمان سفر و همچنین تقویت کنترل عثمانی بر منطقه و ایجاد یک مسیر تجاری بود. از آغاز قرن بیست و یکم، حجاج توسط سهمیه‌ای که عربستان برای هر کشور تعیین می کرد، انتخاب می‌شوند.

اهمیت مکه و کعبه
قرآن دو حج را ذکر کرده است. اولی حج تمتع است که سالی یکبار صورت می‌گیرد و دومی حج عمره است که می‌تواند در هر زمانی از سال انجام بگیرد. حج یکی از اصول و ارکان دین اسلام و جزو هسته اصلی اعتقادات مسلمانان است. کلمه حج از فعل حج (رفتن به جایی یا رفتن به ضیافت رسمی در زبان عربی) گرفته شده است. در سایر زبان‌های سامی، این کلمه همچنین شامل مفهوم «دایره کردن» یا «چرخش در یک دایره» است، که معنای آن را به آیین‌های زیارتی خاص مرتبط می‌کند. این مراسم همچنان یک سفر معنوی منحصر به فرد در زندگی یک مسلمان محسوب می‌شود.

حج نه تنها یک وظیفه و یک تلاش فردی است بلکه یک مسئولیت جمعی برای امت اسلامی است، زیرا همه مسلمانان در یک تلاش جمعی شرکت می‌کنند تا یک مجموعه خاصی از مناسک دینی را به اشتراک بگذارند و تکمیل کنند. هر مسلمانی باید حداقل یک بار در زندگی خود بتواند این مراسم را انجام دهد. اما چنان که قرآن می‌فرماید؛ این تکلیف تنها در صورتی واجب است که زائر از عهده سفر بر بیاید (۳: ۹۷). ضوابط، صلاحیت و استثنائات ادای حج توسط متکلمان از اوایل اسلام تعیین شده است.

در رابطه با مسجد الحرام نیز باید گفت؛ مسجد الحرام مربوط به فضایی مستطیل شکل به مساحت ۳۵۶۸۰۰ متر مربع است که در داخل دره‌ای محصور شده که شهر مکه در آن توسعه یافته و به قلب معنوی اسلام تبدیل شده است. مکه در بزرگترین وادی منطقه قرار دارد و در طول قرن‌ها چندین بار گسترش یافته است و هر ساله پذیرای زائران بیشتری است.

در مرکز مسجد الحرام، کعبه قرار دارد. در روایات آمده است که کعبه محل دفن اسماعیل اولین پسر ابراهیم پیامبر است. کعبه نام خود را از شکل ساختمانی خود (از مکعب عربی) گرفته است که دارای ابعاد تقریباً ۱۵ متر ارتفاع و ۱۰.۵ تا ۱۲ متر عرض است. این عبادتگاه پیش از اسلام به بیت الله (خانه خدا) شناخته می‌شد. کعبه در طول تاریخ چندین بار بازسازی و مرمت شده است.

گوشه‌های کعبه تقریباً به سمت چهار نقطه اصلی است. هر گوشه یا رکن نام خاصی دارد که نشان دهنده جهت آن است: گوشه شمال شرقی الرکن العراقی (گوشه عراقی) و گوشه جنوب شرقی الرکن الیمانی (گوشه یمانی) نامیده می‌شوند. همچنین گوشه شرقی که حجر الاسود در آن قرار دارد، الرکن الاسود نامیده می‌شود و در نهایت، گوشه غربی به نام الرکن الشامی (گوشه سوریه) قرار دارد.

از زمان پیامبر اکرم (ص) خاندان بنی شیبه متولی کعبه بوده‌اند. بنی شیبه یکی از قدیمی‌ترین خاندان‌‌های مکه است. طبق روایات اسلامی، این خانواده قبل از اسلام نیز این امتیاز را داشتند که نگهبان مفاتیح کعبه باشند و نظافت داخل کعبه را بر عهده داشته باشند.

مناسک حج عمره مفرده و حج تمتع
زائران قبل از انجام مناسک حج، خود را در حالت روحی و جسمی از طهارت موسوم به احرام قرار می‌دهند. آنها باید قبل از اعلام قصد تمتع یا عمره غسل کنند. در این مرحله مردان ملزم به پوشیدن لباسی هستند که احرام نامیده می‌شود.. زنان ملزم به پوشش خاصی نیستند، اما برخی از آنها عبای سفید یا لباس‌های سنتی کشور خود را به تن می‌کنند تا با لباس مردان هماهنگ باشد. زائران معمولاً دمپایی ساده می‌پوشند یا با پای برهنه راه می‌روند.

در حالی که حج تمتع فقط بین روز هشتم و دوازدهم ذی‌الحجه (دوازدهمین ماه تقویم قمری اسلامی) انجام می‌شود، حج عمره مفرده در هر زمانی از سال قابل انجام است. عمره مفرده شامل مناسکی است که در مسجد الحرام مکه آغاز و پایان می‌یابد، جایی که مسلمان طواف را در اطراف کعبه انجام می‌دهد، بین صفا و مروه سعی (راه رفتن تند) می‌کنند، در کعبه نماز می‎خوانند سپس بخشی از موهای خود را می‌تراشند یا کوتاه می‌کنند.

حج تمتع پنج روز طول می‌کشد. مناسک حج تمتع ۱۳ مرحله دارد که شامل: احرام در مکه، وقوف در عرفات، وقوف در مشعرالحرام، رمی جمره عقبه در منا، قربانی، حلق یا تقصیر، طواف حج، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء، نماز طواف نساء، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه، است.

زیارت مدینه
در حالی که زیارت از مکه یک تکلیف دینی است که در بین همه جوامع مسلمانان پذیرفته شده است، زیارت از مقبره‌ها، مساجد، زیارتگاه‌ها و مکان‌های خاص نیز رواج بسیار دارد. مدینه، بیت المقدس و دیگر مکان‌های دینی در بین مسلمانان از اهمیت بسیاری برخوردار هستند.

بازدید از مدینه با توجه به اینکه مکان اولیه فعالیت مذهبی سیاسی پیامبر بوده است، در بین مسلمانان از اهمیت زیادی برخوردار است. زائرانی که به مدینه می‌روند ابتدا به زیارت مسجد النبی می‌پردازند. هنگام زیارت مسجد النبی، زائران معمولاً از باب السلام که در ضلع غربی قرار دارد، وارد می‌شوند. زائران سپس از دیگر مکان‌های مهم مدینه بازدید می‌کنند: قبرستان بقیع، مسجد قبا، مسجد احزاب، مسجد غمامه وهمینطور کوه‌های احد و رمات از جمله این مکان‌ها هستند.

زیارت قدس، سومین مکان مقدس مسلمانان
قدس یا بیت المقدس سومین مکان مقدس اسلام در نظر گرفته می‌شود. سفر به قدس به ویژه در ماه رمضان به عنوان یک عمل بسیار با ثواب تلقی می‌شود. حرم شریف آن شامل قبه الصخره (صخره مقدس) است که در زمان خلیفه عبدالملک در سال ۶۹۱ ساخته شد و مسجد الاقصی در سال ۷۰۵ تکمیل شد. پیامبر اسلام در سفر شبانه خود از مکه به مسجدالاقصی رسید سپس از آنجا راهی معراج شد. این مسجد قبله اول مسلمانان بود. قدس در سطح جهان برای هر سه دین توحیدی (اسلام، مسیح و یهود) یک مکان زیارتی مهم باقی مانده است که نقش مهم معاد شناختی دارد. گفته می‌شود حضرت اسرافیل در روز قیامت از بالای قبه الصخره در شیپور خود می‌دمد و فرا رسیدن روز قیامت را اعلام می‌کند.

دیگر زیارت‌ها در جهان اسلام
زیارت از قبور اگرچه ریشه در زمان پیامبر اسلام دارد، با اینحال از قرن نهم به بعد، با ظهور افراط گرایی در برخی از جوامع مسلمان، این گونه اعمال برچسب “بدعت” خورده و مترادف با “شرک” دانسته شدند. با ظهور وهابیت در قرن هفدهم در شبه جزیره عربستان، این مسئله شدت و حدت بیشتری به خود گرفت تا جایی که در طول قرن‌های ۱۹ و ۲۰، برخی از مکان‌های مهم در عربستان از جمله مقبره حوا یا مقبره فاطمی با خاک یکسان شدند.

توسعه تصوف در مناطق مختلف جهان اسلام از قرن یازدهم به بعد بر ساخت مقبره‌های افرادی که به عنوان شخصیت‌های مقدس شمرده می‌شوند، تأثیر گذاشته است. در اسلام (چه شیعه و چه اهل سنت) زیارت موجب برکت می‌شود چرا که اولیاء الله، شافع مسلمانان نزد خداوند هستند.

زیارت در جوامع سنی
مناسک زیارتی از شمال و جنوب صحرای آفریقا تا آسیای جنوب شرقی و چین را در بر می‌گیرد و بسیار پرطرفدار است. شمال آفریقا شاهد توسعه صدها مجموعه معماری به نام “زاویه” بوده است که شامل قبه یا گنبد بر سر مقبره شخصیت مقدس، مسجد، مؤسسه آموزشی (مدرسه) و گاهی کتابخانه است. در مراکش، با توجه به برگشت اصل و نسب خاندان شریف، حاکمان سابق مراکش، به پیامبر اسلام، زمینه برای رهبری جامعه از قرن نهم تا دهه‌های اول قرن ۲۱ مهیا شده بود. در واقع این ارتباط نسبی آنها با پیامبر به حکومتشان مشروعیت بخشیده بود. این ارتباط نسبی سبب شده که مقبره رهبران سابق مراکش همانند مقبره ادریس دوم به یکی از مکان‌های زیارتی مهم برای اعضای اخوان صوفیه تبدیل شود. نمونه دیگر مسجد سیدی بومدین تلمسان الجزائر است که یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین مساجد آفریقا به شمار می‌آید.

شبکه بزرگ تجارت صحرا باعث شد تا پس از قرن شانزدهم در صحرای جنوب آفریقا از موریتانی گرفته تا نیجریه و سنگال، طریقت‌های مختلف به‌ویژه طریقت‌های قادریه و تیجانیه ایجاد شود. زیارت‌هایی که در آفریقای مرکزی و غربی انجام می‌شود شامل مراسمات بزرگی در اطراف مقبره‌های شخصیت‌های مقدسی است که در گسترش اسلام صوفیانه در این منطقه نقش داشتند. در این منطقه، موکب‌های بزرگ سالروز به دنیا آمدن شخصیت‌های صوفی مانند عبدالقادر جیلانی (متوفی ۱۱۶۶) یا احمد التیجانی (متوفی ۱۸۱۵) را جشن می‌گیرند. گردهمایی‌های گامو یا مجال و راهپیمایی‌های سیاره جشن‌های سالانه بزرگی هستند که در جوامع صوفی تیجانی و مریدی سنگال برگزار می‌شوند و همزمان با تاریخ تولد پیامبر هستند. در شاخ آفریقا، مردم از مقبره‌های اجداد قبیله خود (مانند اسحاق در سومالی) و چهره‌هایی که در اواخر قرن نوزدهم، اسلام را به این منطقه آوردند، به ویژه از طریق طریقت قادریه ( مانند شیخ مومن عبدالله در سومالی) بازدید می‌کنند.

در منطقه شام، اعمال زیارتی در کنار ایجاد خانقاه (معادل محلی زاویه) در اطراف مقبره‌های سادات معروف، که از نسل حضرت محمد (ص) نیز می‌آیند، انجام می‌شود. در مصر، خانقاه‌ها پس از ظهور سلسله ایوبیان در قرن دوازدهم تأسیس شدند و تا حد زیادی در دوره ممالیک و عثمانی توسعه یافتند. توسعه چنین بناها و اعمال زیارتی نیز در دروه صلاح الدین ایوبی افزایش یافت. خود قبر وی در نزدیکی مسجد اموی دمشق، نیز تبدیل به مکان زیارتی شده است.

تصوف بخش مهمی از تبلیغات ایوبیان برای مقابله با گسترش مذهب شیعه اسماعیلی پس از سقوط امپراتوری فاطمی بود. مکان‌های صوفی عمده منطقه به شاخه‌های برجسته اخوان قادریه و شاذلیه مرتبط است. هم در سوریه و هم در مصر، عزیمت کاروان‌های زیارتی فرصتی برای راهپیمایی‌های بزرگ در قاهره و دمشق و همچنین زیارت مکان‌های اصلی در مسیر مکه، مانند مقبره ابوالحجاج در الاقصر یا مسجد سعدالدین الجباوی الشیبانی در دمشق را فراهم می‌کند.

در ترکیه، بالکان و آسیای مرکزی، زیارت جایگاه ویژه‌ای دارد و اصطلاحات گسترده‌ای برای نشان دادن اماکن مقدس وجود دارد. مانند: تکیه، تربت، پیر، اوچاق، امامزاده یا گونبذ(گنبد). بسیاری از زائرانی که از استانبول به مکه سفر می‌کنند، با زیارت قبر ابوایوب الانصاری، یکی از یاران پیامبر، سفر حج خود را آغاز می‌کنند. در آناتولی نیز برخی از صوفیان، به زیارت مقبره حاجی بکتاش ولی می‌پردازند. آسیای مرکزی در واقع دارای زیارتگاه‌های بسیاری است. از جمله این زیارتگاه‌ها می‌توان به تخت سلیمان در اوش قرقیزستان، مقبره بهاءالدین نقشبند در بخارا و مقبره ابویوسف همدانی در ترکمنستان که معروف به کعبه خراسان است، اشاره کرد.

در جنوب آسیا، زیارتگاه‌ها نام‌ درگاه یا مزار دارند. نقشبندیه و چشتیه از دوره مغول مکان‌های زیارتی محلی مهمی را به وجود آورده‌اند. آنها به عنوان بزرگترین مکان‌های زیارتی مسلمانان سنی در هند، به ویژه زیارتگاه‌های پنج قدیس چشتی، شناخته می‌شوند. معتقدان به این طریقت اعتقاد دارند در صورت زیارت آنها برای پنج بار به صورت متوالی، حکمی همچون رفتن به حج دارد. زیارتگاه خواجه معین الدین چشتی در اجمر و مقبره قاضی میان هنوز مکان‌های زیارتی بسیار محبوبی در آنجا هستند. موکب‌های بزرگ که به‌طور محلی «اورس» نامیده می‌شوند، شامل جشن‌های بزرگ با نوازندگان، رقصندگان و بازدید کنندگان زیادی هستند.

در اندونزی، زیارت محلی از مقبره شخصیت‌های مسلمان (ولی سانگا) که اسلام را در مجمع الجزایر تأسیس کردند یا رهبران جامعه مسلمانان که پسانترن یا کیای (معادل زاویه یا مدرسه) را ساختند، انجام می‌شود. دانش‌آموزان هر هفته از این قبور بازدید می‌کنند. در آسیای جنوب شرقی، شخصیت‌های مهم صوفی دفن شده‌اند. مردم نه تنها از قبور آنان دیدن می‌کنند تا برکت بگیرند بلکه هدایا و نذورات فراوانی به این قبور پیشکش می‌کنند. دروازه‌های ساخته شده در ورودی مقبره‌های ولی سانگا، مانند سنان آمپل و سنانگیری در جاوه نیز از ویژگی‌های معماری پیش از اسلام پیروی می‌کنند. معتقدان به این طریقت سه بار بالا رفتن از کوه سیریمای در کونینگان جاوه را جایگزین حج مکه می‌دانند. اندونزیایی‌ها نیز زیارت خود را در شب پنجشنبه انجام می‌دهند، روزی که مصادف با اولین روز هفته در تقویم جاوه‌ای است. در شرق آسیا، مکان‌های مقدسی که به احترام قدیسان اختصاص داده شده است مزار نیز نامیده می‌شود. چندین زیارتگاه از عارفان مسلمان در منطقه اویغور سین کیانگ در شمال غربی چین ساخته شده است.

زیارت در جوامع شیعه
جوامع شیعی از دوران شکوفایی اسلام به زیارت حرم امام حسین (علیه السلام) در کربلا و امام علی (ع) در نجف همت گماشته‌اند. این شهرهای زیارتی که عتبات عالیات یا آستان‌های مقدس نامیده می‌شوند، در ده روز اول محرم (اول ماه محرم) میزبان موکب‌ها و مراسم‌های بزرگ موسوم به تعزیه هستند. نجف نه تنها محل دفن امام علی (ع) بلکه محلی است که شیعیان اعتقاد دارند که با پیامبران دیگر همچون، عیسی، موسی، ابراهیم و آدم مرتبط است.

شهر کربلا که محل دفن امام حسین (ع) است از اواخر قرن هفتم به یکی از مهمترین شهرهای زیارتی نزد شیعیان تبدیل شده است. شهادت امام حسین (ع) محوری‌ترین و مهم‌ترین واقعه شیعه است زیرا با تاریخ و مفاهیم شیعه پیوند عمیقی دارد. این واقعه نماد مفاهیم معنوی فداکاری، غم و اندوه و رستگاری الهی از طریق رنج است. عراق، ایران و سوریه اکثر اماکن مقدس شیعیان را در خود جای داده‌اند.

اماکن زیارتی مشترک میان ادیان ابراهیمی
مفهوم و فرهنگ زیارت در میان ادیان سه گانه ابراهیمی مشترک است. جوزف مری، محقق فعال در این زمینه اعتقاد دارد؛ یهودیان، مسیحیان و مسلمانان در طول تاریخ با یکدیگر تعامل و ارتباط داشته‌اند، در مورد تقوای یکدیگر اظهار نظر می‌کردند، از آیین‌های مشابهی برای سوگواری استفاده می‌کردند و دارای چارچوب‌های ذهنی یکسان و انتظارات مشابهی از حضور در اماکن زیارتی هستند. به گفته این محقق؛ این جوامع برای شرکت در مراسم خاص فردی یا جمعی، عمدتاً برای حل مسائل پیش پا افتاده (بیماری‌ها و ناباروری) و محافظت از خانواده و متعلقات خود جمع می‌شدند.

فلسطین سرزمین مقدسی برای هر سه دین ابراهیمی به شمار می‌رود زیرا مقبره‌ها و میراث بسیاری از پیامبران یهودیت، مسیحیت و اسلام را در خود جای داده است. قدس محل اعمال زیارت مشترک برای هر سه دین توحیدی است. مسلمانان از کلیسای معراج بازدید می‌کنند و راهبان مسیحی نیز در مسجد الاقصی می‌توانند سه روز در سال را در آن به عبادت بپردازند. در طول هفته مقدس، مسلمانان فلسطینی در روز یکشنبه در مراسم آتش مقدس ارتدوکس به صفوف بزرگ کاتولیک در کوه زیتون می‌پیوندند. برای سالروز به دنیا آمدن پیامبر اسلام، مسیحیان فلسطینی نیز به مراسم مسلمانان در مسجد القصی می‌پیوندند. مسیحیان، یهودیان و مسلمانان در مکانی واقع در کوه صهیون که معتقدند حضرت داوود (ص) در آنجا دفن شده است، به راز و نیاز با خدا و دعا می‌پردازند. علاوه بر قدس در شهرهای الخلیل، نابلس و بیت لحم نیز چندین مکان زیارتی مشترک میان مسیحیان، یهودیان و مسلمانان وجود دارد.

همچنین در اردن، مصر و سوریه مسیحیان و مسلمانان در بسیاری از مراسمات مذهبی یکدیگر شرکت می‌کنند. آنها همچنین از اماکن مقدس یکدیگر بازدید می‌کنند. به عنوان مثال؛ مسجد بزرگ دمشق دربردارند مقبره سنت جان باپتیست است. این مسجد همچنین یکی از اماکنی بود که سر حسین ابن علی ابن ابی‌طالب علیهماالسلام در آن برای مدتی نگه داری شد. به همین دلیل این مسجد علاوه بر مسیحیان، محل زیارت مسلمانان شیعه و سنی است.

سیدی محرز، قدیس حافظ تونس، هم توسط مسلمانان و هم یهودیان به عنوان محافظ مقدس مورد احترام است. در شهر تستور تونس نیز، مقبره ربی فراجی که به خاطر معجزات خود معروف است، مورد بازدید یهودیان و مسلمانان است. در نهایت باید گفت که لیست این اشتراکات زیارتی میان ادیان ابراهیمی بسیار بزرگ و متنوع است.

دوران معاصر، به ویژه قرن ۲۰ و ۲۱، توسعه زیادی در گردشگری مذهبی داشته است. بازدید از اماکن مقدس، از جمله زیارت‌های میان مذهبی به “جهانی شدن دینی” کمک می‌کند. تحرک زیاد زائران و دسترسی به اماکن زیارتی گاهی فراتر از انگیزه معنوی است. اگرچه مکه همچنان محدود به مسلمانان است، اما بیشتر مکان‌های زیارتی چنین محدودیت‌هایی را از میان برداشته‌اند و به توسعه گردشگری دینی همت گماشته‌اند.