رقابتی که می تواند دو دین اسلام و مسیحیت در آفریقا را دگرگون سازد
نسخه‌های مختلف از دو دین اسلام و مسیحیت برای جذب مؤمنان جدید در آفریقا رقابت می‌کنند، رقابتی که ممکن است هر دو دین را در سطح محلی دگرگون کند.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، رقابت تبلیغی میان دو دین اسلام و مسیحیت در لاگوس، بزرگترین شهر نیجریه، مؤمنان در حالی که با ضرب تنبور می‌رقصیدند، کتاب‌های سرود خود را در دست گرفته و ستایش خدا را سرمی‌دادند. واعظی جماعت را در دعا برای سلامتی فرزندان و موفقیت در کار رهبری می‌کرد. این صحنه‌ها شبیه به مناسک مسیحیت پنطیکاستی بود، جنبشی که از ایالات متحده سرچشمه گرفت و در چند دهه اخیر آفریقا را فراگرفته است. اما شرکت‌کنندگان مسیحی نبودند. آنها مسلمان بودند و به سبکی هیجان‌انگیز عبادت می‌کردند که ثمره توسعه پنطیکاستیسم در منطقه است. امروزه در سراسر جنوب صحرای آفریقا، دین در حال گسترش است. نسخه‌های مختلف مسیحیت و اسلام برای جذب مؤمنان جدید رقابت می‌کنند، رقابتی که ممکن است هر دو دین را در سطح محلی دگرگون و شرایط طولانی‌مدت همزیستی را مختل کند.
با توجه به رشد جمعیت و شدت دینداری مردم این قاره، کشورهای جنوب صحرای آفریقا اکنون یکی از فعال‌ترین و مهم‌ترین حوزه‌های اسلام و مسیحیت در سراسر جهان محسوب می‌شوند و مناقشه‌برانگیزترین مباحث مذهبی جهان در آن مطرح است. بر اساس پایگاه داده ادیان جهان (WRD)، در سال ۲۰۲۰، ۵۹ درصد منطقه جنوب صحرای آفریقا مسیحی و ۳۰ درصد مسلمان بودند.
شیخ ابراهیم لثوم از مسجد جامیا در نایروبی، کنیا، گفت: «مقابله جدیدی در آفریقا وجود دارد؛ مسیحیت و اسلام در حال رشد هستند و رقابت بین آنها وجود دارد.»
در قاره‌ای که ادیان بومی یک قرن پیش بر آن تسلط داشتند، تلاش‌های مبلغان مسیحیِ مرتبط با استعمار اروپا برای در تغییر دین مردم، به ثمر نشسته است. در سال ۲۰۲۰، ۶۴۳ میلیون مسیحی، یعنی یک چهارم کل مسیحیان جهان، تنها در جنوب صحرای آفریقا زندگی می‌کردند، در حالی که این رقم در سال ۱۹۰۰، ۷.۴ میلیون نفر بود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰، ۱.۳ میلیارد مسیحی، معادل ۳۸٪ از کل مسیحیان جهان، در این منطقه وجود داشته باشد.
ورود اسلام به آفریقا
اسلام که برای اولین بار در قرن هفتم به کشورهای جنوب صحرای آفریقا آمد، مدت‌ها حضور قابل توجهی نسبت به مسیحیت داشت. به گفته مرکز تحقیقاتی پیو، امروزه کشورهای جنوب صحرای آفریقا سهم فزاینده‌ای از اسلام جهانی را به خود اختصاص داده‌اند و انتظار می‌رود با توجه به سابقه تاریخی اسلام در خاورمیانه و شمال آفریقا، تا سال ۲۰۳۷ تعداد مسلمانان بیشتر شود.
فضای مذهبی متنوع و پرجنب‌وجوش آفریقا تأثیرپذیری متقابل را در میان سنت‌های دینی تقویت کرده است. پنطیکاستیسم جرقه تغییر در دیگر فرقه‌های مسیحیت و نیز اسلام را فراهم کرده و بسیاری از مؤمنان در کنار ادیان توحیدی خود، ادیان بومی را نیز پیروی می‌کنند.
در صحنه‌ای که به طور چشمگیر در سراسر جنوب صحرای آفریقا رایج است، روحانیون مسلمان و کشیشان پنطیکاستی اخیراً مناظره‌ای را در شهر تجارت قهوه در شرق امباله، اوگاندا، برگزار کردند. سوالی که در این مناظره مطرح شد این بود که آیا خدای کتاب مقدس مسیحی همان خدای قرآن است؟
شیخ محمد موسی گفت: «خدای اسلام مالک مکه است، او فقط در مکه زندگی نمی‌کند، او مالک تمام شهر است.»
شیخ محمد موسی که لباس «کافتان» پوشیده و کلاه کوفی گرد بر سر دارد، در حالی که دستان خود را به نشانه تشویق کردن حاضران بالا می‌برد، گفت: «خدای اسلام مالک مکه است، او فقط در مکه زندگی نمی‌کند، او مالک کل شهر است.»
استفان وایسوا، یک کشیش انجیلی که کت و شلوار پوشیده، پاسخ داد: «خدای کتاب مقدس یک پدر است و یک پسر به نام عیسی دارد. خداوند در قرآن پدر و مادر نیست.»
آنها تقریبا بلند و با فریاد صحبت می‌کردند، انگار در حال دعوا کردن بودند. گهگاه به سخنان یکدیگر لبخند می‌زدند و به سرعت کتاب‌های مقدس خود را ورق می‌زدند تا قسمت‌های مرتبط را نقل کنند.
محمد کیگوندو موسوکه، سخنگوی مفتی اعظم اوگاندا، می‌گوید برخی افراد مناظرات عمومی را به عنوان یک راه حل نسبتاً امن و سازنده برای تنش‌های بین‌مذهبی می‌دانند. چنین بحث‌هایی منعکس‌کننده ظهور پنطیکاستیسم است و سنت آن در موعظه‌های خیابانی جدلی، مسلمانان را برانگیخته تا در پاسخ به این شیوه عمل کنند.
جامعه مسیحیان اوگاندا
در اوگاندا اکثریت مسیحی هستند، اما بر اساس آخرین سرشماری در سال ۲۰۱۴، ۱۴ درصد جمعیت آن مسلمان هستند.
شیخ عبداللطیف عبدالکریم از مسجد جامع نایروبی این مقایسه عددی را نوعی تحقیر می‌شمارد که در سال‌های اخیر در میان مسیحیان و مسلمانان رایج‌تر شده است. او ابراز تاسف می‌کند که این مقایسه‌ها با استفاده از رسانه‌های اجتماعی تقویت شده است.
عبدالکریم با یک مثال ادامه می‌دهد: «وقتی تویوتای خود را می‌فروشید، مجبور نیستید از GMC بد بگویید. بنابراین فقط محصول خود را بفروشید و در مورد چیزهای خوب صحبت کنید… سپس اجازه دهید مشتری تصمیم بگیرد.»
پنطیکاستیسم که اعمال عبادی آن بر وقف خود برای روح القدس و ویژگی‌های شفابخش ایمان و «سخن گفتن به زبان‌ها» (گلوسولالیا: بیان وجد مذهبی با صداهای نامفهوم) تأکید می‌کند، از دهه ۱۹۵۰ به شدت در منطقه رشد کرده است. در کنار این، باید رشد جوامع کاریزماتیک را درون فرقه‌های سنتی که عبادت‌های سبک پنطیکاستی را پذیرفته‌اند، در نظر گرفت. [مترجم: کاریزماتیک‌ها اعضای فرقه‌های غیر پنطیکاستی – از جمله فرقه‌های کاتولیک، ارتدوکس و برخی از فرقه‌های پروتستان – هستند که حداقل برخی از اعتقادات پنطیکاستی را دارند و در برخی از اعمال معنوی مرتبط با پنطیکاستی، از جمله شفای الهی، نبوت و صحبت کردن به زبان‌ها شرکت می‌کنند.]
بر اساس پایگاه داده ادیان جهان، در سال ۲۰۲۰، صحرای جنوب آفریقا خانه ۲۲۹ میلیون پنطیکاستی و مسیحی کاریزماتیک، معادل ۳۵.۶ درصد از کل مسیحیان جهان، بوده است. بر اساس پایگاه داده ادیان جهان پیش‌بینی می‌شود این اعداد در سال ۲۰۵۰ به ۴۵۰ میلیون و ۴۳.۶ درصد افزایش یابد.
پنطیکاستیسم برای قاره‌ای جذاب است که در آن فقر گسترده است و مراقبت‌های بهداشتی ناکافی با وعده‌های شفای الهی و هدایای معنوی و (در گروه‌هایی که به الهیات رفاه و انجیل سعادت باور دارند) با موفقیت مادی پاسخ داده می‌شود.
در یک شب اخیر، الویس امبونیه، مبشّر خودخوانده، در مقابل هزاران پیرو در یک مکان در فضای باز در امتداد بزرگراهی در نزدیکی پایتخت اوگاندا ظاهر شد. پارکینگ مملو از خودروهای شاسی‌بلند و دیگر خودروهای مدل قدیمی بود که نشان‌دهنده وضعیت طبقه متوسط پیرو او بود.
امبونیه با تشویق حامیانش به آنها بیان کرد که امید خود را به موفقیت از دست ندهند. او برای تأیید گفته‌هایش به ثروت خود اشاره می‌کند. او روی هر صندلی پاکت‌هایی برای جمع‌آوری کمک‌‌ها گذاشته بود.
پاتریشیا آبر، یک مغازه‌دار کامپالا که به عنوان یک کاتولیک بزرگ شده است، اکنون هر سه‌شنبه در مراسم امبونیه شرکت می‌کند. او می‌گوید: «ما همیشه در حضور خدا در اینجا زندگی می‌کنیم. شوهرم زمانی با پرونده‌های مختلف دادگاهی روبرو بود. من اینجا آمدم و نماز خواندم و در کمال تعجب، او روز بعد تبرئه شد.»
الکساندر ایسیکو، متخصص مطالعات دینی در دانشگاه کیامبوگو در کامپالا می‌گوید: «بین استقبال آفریقایی‌ها از چنین واعظانی و باورهای سنتی آنها، پیوستگی وجود دارد.»
ایسیکو ادامه می‌دهد: «پنطیکاستیسم آفریقایی بسیار منحصر به فرد است. این ترکیبی از باورهای آفریقایی و مسیحی است. آفریقایی‌ها از شیاطین بسیار می‌ترسند و پنطیکاستیسم آفریقایی به توانایی خود در راندن شیاطین، از جمله شیاطین فقر و بیماری، توجه زیادی کرده است.»
تقریباً ۹۰ درصد از آفریقایی‌های صحرای جنوب امروز از یکی از دو آیین توحیدی غالب جهان حمایت می‌کنند. با این حال، بسیاری از آفریقایی‌ها به اجرای سنت‌های بومی قدیمی‌تر در کنار آنها ادامه می‌دهند. این نشانه‌ای از متمایز بودن و پیچیدگی چشم‌انداز مذهبی این قاره است.
اکثریت مردم اوگاندا که مسیحی یا مسلمان هستند نیز به مذهب سنتی اعتقاد دارند. سوفیا ناموتبی، رئیس انجمن درمانگران سنتی اوگاندا گفت: «این زندگی ماست. اگر به مذهب سنتی اعتقاد نداشته باشید، نمی‌توانید ثروت به دست آورید و آن را نگه دارید.»
کلیساهای پنطیکاستی همچنین در میان تازه‌واردان به شهرهای بزرگ آفریقا، جایی که مردم خود را از شبکه‌های خویشاوندی بسیار مهم در منطقه جدا می‌بینند، دعوت به اجتماع و دور هم بودن می‌کند. استر کیراگو، ۲۸ ساله، که قبل از نقل مکان به پایتخت نایروبی به عنوان یک انگلیکن (شاخه‌ای از مسیحیت با مرجعیت کلیسای انگلیس) در کنیا بزرگ شده، می‌گوید: «در یک کلیسای سنتی ما مثل یک خانواده هستیم.»
در طی یک مراسم یکشنبه در نایروبی، کیراگو و حدود ۵۰ نفر دیگر که اکثراً زن بودند، روی میزهای کوچک جلوی یک مراسم نشستند. گریس ندگه، کشیش، گفت که زنان نقش برجسته‌ای در کلیسا دارند، اما تنها با اجازه شوهرانشان. او ادامه داد مردان رهبر خانواده هستند و ما تصمیم خدا را تغییر نمی‌دهیم.
ندگه در این موعظه تقریباً دو ساعته، درباره اهمیت نگه داشتن ایمان به هنگام سختی‌ها سخن گفت و از نمونه‌هایی از کتاب مقدس و همچنین مثال‌هایی از به ثروت رسیدن افراد فقیر استفاده کرد و اشاره کرد که هارلند سندرز، بنیان‌گذار مرغ سرخ‌شده کنتاکی، تنها در دهه ۶۰ زندگی‌اش به موفقیت دست یافت.
برخلاف صمیمیت آن گردهمایی، کلیسای خدای مسیحی نجات‌یافته خدا در نیجریه، معروف به RCCG، بزرگترین اجتماعات خود را در فضایی سرپوشیده به طول یک کیلومتر و عرض نیم کیلومتر در مقر اصلی خود در نزدیکی لاگوس برگزار می‌کند.
رهبران این کلیسا می‌گویند که این مکان می‌تواند یک میلیون نفر را در خود جای دهند و آنها در حال ساختن یک سازه بزرگتر هستند که برای سه میلیون نفر در نظر گرفته شده است.
در صبح یک جمعه، ماشین‌ها برای مراسم ماهانه روح‌القدس به سمت کلیسا حرکت کردند. این مراسم هفت ساعته شامل اعلام کراماتی بود که برای افراد اتفاق افتاده است. زنی که خود را فولوک آرئولا معرفی می‌کرد، گفت که چگونه هواپیمای او در طی طوفان پس از دعا با دستمالی که توسط ایناک ادبوی رهبر کلیسا، معروف به «Daddy G.O» تبرک شده بود، از سقوط نجات یافت. آرئولا در حالی که زانو زده بود و از سوی مؤمنان تشویق می‌شد، گفت: «این دستمال را تکان دادم و خدا جانم را نجات داد.»
فرقه‌های تثبیت‌شده‌تر مسیحیت در آفریقا به چالش جذابیت و گسترش پنطیکاستی با نسخه‌های جذاب خاص خود پاسخ داده‌اند؛ در «مرکز دعای کوه سیون»، در یک منطقه روستایی خارج از کامپالا، کشیشان کاتولیک به رهبری «مگمبه اکسپدیتو»، یک کشیش کاتولیک، مراسم شفابخشی را که برای از بین بردن بار موروثی گناهان اجداد خود، مانند مستی یا آدم‌خواری طراحی شده است، اجرا می‌کنند. بسیاری از حاضران شهادت‌هایی عاطفی از مشکلات و برکات دریافتی خود ارائه می‌کنند.
برخی از رهبران کاتولیک می‌گویند که کلیسا باید حتی زودتر و با اشتیاق بیشتر جنبش کاریزماتیک را برای مقابله با چالش پنطیکاستی بپذیرد.
اسقف متیو حسن کوکا از سوکوتو، نیجریه، می‌گوید: «مسیحیت کاتولیک کاریزماتیک می‌توانست سنگری فوق‌العاده در برابر جنبش بسیاری از کسانی باشد که کلیسای کاتولیک را ترک کردند. اسقف متیو معتقد است که کاتولیک به پنطیکاستیسم نیاز دارد و یکی از مزایای آنچه در این رابطه می‌بیند این است که کاتولیک‌های بیشتری شروع به جدی گرفتن کتاب مقدس می‌کنند.
برخی از مسلمانان به این رقابت با چیزی پاسخ داده‌اند که ابنزر اوبادار، جامعه‌شناس و یکی از اعضای «شورای روابط خارجی»، آن را «اسلام کاریزماتیک» نامیده است. این شامل عبادت‌های خاص پنطیکاستی می‌شود؛ مانند جلسات دعای طولانی و پرشور است که گاهی تمام شب طول می‌کشد، تأکید بر شیاطین، معجزات، عبادت در روز یکشنبه و خدماتی که شامل رسیدگی به دعاها و نیازهای نمازگزاران می‌شود.
برجسته‌ترین جنبش اسلامی از این نوع، «جمعیه نصر الله الفاتح» در نیجریه است که در کنار کلیساهای بزرگ پنطیکاستی مانند RCCG، یک مرکز دعا در بزرگراه لاگوس-ایبادان ایجاد کرده است.
در یکی از برنامه‌های این جمعیت در روز یکشنبه برگزار می‌شد، اطلاعات بانکی و حساب PayPal گروه برای تسهیل کمک‌های الکترونیکی به‌طور برجسته نمایش داده شد. واعظی از زوج‌های متاهل خواست تا از بدگویی نسبت به یکدیگر خودداری کنند. سپس جماعت برای نیازهای خاص برخی اعضا دعا کردند، از جمله برای موفقیت درخواست مهاجرت به کانادا، موفقیت در مصاحبه شغلی موفقیت در یک پرونده قضایی پیش رو.
رهبران مسلمان آفریقایی باید نه تنها با پنطیکاستی‌ها بلکه اغلب با مسلمانان هم‌وطن خود نیز مبارزه کنند. در مسجد ملی اوگاندا در کامپالا، روحانیون بر سر سؤالاتی از قبیل افطار در ماه مبارک رمضان با خرما یا سایر غذاها، جواز برگزاری جشن میلاد حضرت محمد(ص) و جواز تراشیدن ریش نزاع دارند.
اشرف موواوالا، سخنگوی شورای عالی مسلمانان اوگاندا، می‌گوید که چنین اختلافاتی منعکس‌کننده انواع تأثیرات خارجی است. در دهه‌های اخیر، از طریق اینترنت روحانیون مشتاق را از اوگاندا برای تحصیل در کشورهای سراسر جهان اسلام جذب کرده‌اند؛ «وقتی [یک روحانی] به اینجا می‌آید، به‌طور خودکار آنچه را [در خارج از کشور] آموخته آموزش می‌دهد و به همین دلیل است که گاهی اوقات ما درگیری‌های زیادی داریم.»
کشورهای مسلمان خارج از منطقه به دنبال حمایت و شکل دادن به اسلام در جنوب صحرای آفریقا به عنوان طرحی برای قدرت نرم خود بوده‌اند. ترکیه مساجدی را به سبک نئوعثمانی در چندین کشور آفریقایی ساخته که در برخی موارد در کنار بزرگراه‌هایی قرار دارند که توسط ترکیه ساخته شده‌اند. مراکش شکل اسلام میانه‌رو خود را در غرب آفریقا و ساحل ترویج کرده و بودجه ساخت مساجد و آموزش امامان را تامین می‌کند.
عبدالله سونای، کارشناس دین آفریقا در «مرکز لایب نیتس برای شرق مدرن» در برلین می‌گوید: «برجسته‌ترین تأثیرات خارجی بر اسلام در جنوب صحرای آفریقا، توسط ابرقدرت‌های مسلمان رقیب، عربستان سعودی و ایران صورت می‌گیرد. ایران از طریق حمایت از مساجد و آموزش روحانیون از جوامع شیعی آفریقا حمایت می‌کند.»
مورتالا ابراهیم، محقق مطالعات دینی در دانشگاه اوترخت هلند، گفت که ایران همچنین برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی ماهواره‌ای به زبان هوسا تولید می‌کند که نیجریه و دیگر کشورهای غرب آفریقا را پوشش می‌دهد.» در همین زمینه، ابراهیم می‌گوید عربستان سعودی نیز از طریق آموزش امامان و برنامه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای به زبان‌های محلی، سلفی‌گری را ترویج کرده است، جنبشی که بر پایبندی به سنت‌های اولیه اسلام تأکید می‌کند.
یکی از شاخه‌های سلفی‌گرایی، جهادگرایی ستیزه‌جو است، از جمله جنبش خشونت‌آمیز بوکوحرام در نیجریه، که با سایر گروه‌های شبه‌نظامی اسلام‌گرا از سال ۲۰۰۹ تاکنون بیش از ۸۰ هزار مسیحی و مسلمان را در این کشور کشته است. شیخ عبدالعزیز آل الشیخ، مرجع عالی دینی عربستان سعودی، بوکوحرام را گمراه خوانده است.
بوکوحرام در ایالت بورنو در شمال شرقی نیجریه تأسیس شد. همین مقامات دولتی محلی را بر آن داشت که در دیگر بخش‌های شمال این کشور که مسلمانان زندگی می‌کنند، هیئت‌هایی را برای بررسی خطبه‌های واعظان مسلمان برای اطمینان از عدم وجود محتوای افراطی اعزام کنند.
برخی دیگر به تبلیغ ارزش‌های مشترک ادیان توحیدی امید دارند. امام Idowu Muritadah Toliat Olaide که هر یکشنبه عبادت‌هایی به سبک پنطیکاستی را در مسجد مرکزی Kajola Ketu در لاگوس رهبری می‌کند، می‌گوید: «مسلمانان برای پرستش خدا به مسجد می‌روند و مسیحیان نیز برای پرستش خدای خود به کلیساهای خود می‌روند.» او گفت که در عید میلاد حضرت محمد(ص)، دو بار کشیشی مسیحی را به مسجد خود دعوت کرده تا در مورد همزیستی مسالمت‌آمیز موعظه کند. «هم مسلمانان و هم مسیحیان باید دین خود را به بهترین شکل ممکن ادا کنند و همه ما روزی مورد قضاوت خداوند قرار خواهیم گرفت.»