حفظ جان ارامنه ایران در زمان کدام پادشاه و چرا اتفاق افتاد؟

به گزارش سرویس اجتماعی ردنا (ادیان نیوز)، ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺑﺮﺍﻱ ﺟﺬﺏ و حفظ جان ارامنه ﺳﻴﺎﺳﺖ مدارای دینی ﺭﺍ ﺩﺭ پیش گرفت ﻭ ﺑﻪ آنان ﺩﺭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ آزادی های دینی و اجتماعی بسیاری ﺩﺍﺩ ﻭ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺩﻭﺭ ﺍﺯ ﺗﻌﺼﺒﺎﺕ مذهبی ﺗﻮﺍﻧﺴﺖ ﺍﺯ توانایی ﻭ پتانسیل ﻣﺜﺒﺖ آنان ﺩﺭ شکوفایی ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ تجاری ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺒﺮﺩ.

«شاه عباس» از آزاداندیش‌ترین شاهان ایرانی بود

اسکان هزاران ارمنی توسط شاه عباس در شهر اصفهان، در دهه‌های آغازین قرن یازدهم هجری، نشان از هوش و درایت خاص او و مشاورانش دارد که برخی از آنان از روحانیون بلندپایه‌ای مانند شیخ بهایی بودند. این ارامنه که از منطقه خود آواره شده بودند، در جلفای اصفهان اسکان داده شده و شاه عباس با حمایت از آن‌ها، و ساختن کلیساهای متعدد، تلاش کرد زندگی آرام، توأم با کوشش و تلاش اقتصادی، برای آنان فراهم کند. ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﺍﻳﻦ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎﻥ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻭ ﺭﻭﺳﺘﺎﻫﺎی ﺟﻠﻔﺎ، ﻧﺨﺠﻮﺍﻥ ﻭ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﻗﺎﺭﺹ ﻭ ﺍﻳﺮﻭﺍﻥ ﺗﺎ ﺍﺭﺯﻧﻪ ﺭﻭﻡ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﺍﻏﻨﺎﻡ، ﺍﺣﺸﺎﻡ ﻭ ﺩﺍﺭﺍیی ﻭ ﺍﺛﺎﺛﻴﻪ ﺁن ها ﺑﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻛﻮچ ﺩﺍﺩﻧﺪ ﻭ ﺍﻳﺎﻻﺕ ﺭﺍ ﺧﺎلی ﺍﺯ ﺳﻜﻨﻪ ﻛﺮﺩﻧﺪ.

ارمنیان تاثیر قابل توجهی در فرهنگ و هنر ایرانی نیز داشته‌اند آن‌ها در معماری، موسیقی، سینما، عکاسی، نقاشی و تئاتر معاصر ایران و همچنین در صنعت چاپ و صنایع غذایی در ایران از پیشروان محسوب می‌شوند.

در همین رابطه بخوانید:

آشنایی جامع با بزرگان موسیقی ارامنه در ایران

واقعیتی هولناک برای مردم ارمنی

کوچندگان ارمنی ﺩﺭ طی ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺩﺍﺧﻞ ﺳﺮﺯﻣﻴﻦ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺻﺪﻣﺎﺕ جانی ﻭ ﻣﺎﻟﻲ ﻓﺮﺍﻭﺍنی ﺷﺪﻧﺪ. چنانکه ﺑﻪ ﺭﻭﺍیتی ﺍﺯ ۱۵۰۰۰ هزار خانوار ارمنی تنها ۳هزار نفر از مردم ارمنی به اصفهان رسیدند ﻭ ﻣﺎبقی ﺩﺭ ﺭﺍﻩ ﺩﺭ ﺍﺛﺮ گرسنگی ﻭ بیماری ﻭ ﺣﻤﻼﺕ ﻗﺒﺎﻳﻞ چادرنشین ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻧﺪ. ﺍﻳﻦ ﺗﻠﻔﺎﺕ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺣﺪ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﻮﺭﺧﻴﻦ ﺩﺭﺑﺎﺭﻱ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺁﻥ ﺍﺫﻋﺎﻥ ﺩﺍﺭﻧﺪ. چنانکه ﻣﻨﺠﻢ ﻳﺰﺩﻱ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ: «ﺩﺭ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ برای ﻋﺒﻮﺭ ﺍﺯ ﺭﻭﺩﺧﺎﻧﻪ ﺍﺭﺱ ﻗﺮﻳﺐ ﺑﻪ ﺩﻩ ﻫﺰﺍﺭ نفر ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺭﺱ ﺗﺎ چالدران ﺑﻪ ﺟﻬﺖ سرمای ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻴﺴﺖ ﻭ ﻳﻚ ﻫﺰﺍﺭ ﻧﻔﺮ ﺍﺯ ﻣﺮﺩﻡ ﺭﻭﻣﻴﻪ ﻭ ﻣﺮﺩﻡ ﺳﺮﺣﺪ مردند.

ﺩﺭ ﻫﻤﻴﻦ ﺭﺍﺳﺘﺎ کارپتیان ﻣﻮﺭﺥ ارمنی میﻧﻮﻳﺴﺪ: «ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﻳﻜﺼﺪﻫﺰﺍﺭ ﻧﻔﺮ کوچنده ﺍﻭﻟﻴﻪ ﻓﻘﻂ ﺩﻩ ﻫﺰﺍﺭ ﻧﻔﺮ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻋﺒﻮﺭ ﺍﺯ ﺍﺭﺱ گردیدند. ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮﺍﻳﻦ ﻇﻠﻢ ﻭ ﺟﻮﺭ ﺳﺮﺑﺎﺯﺍﻥ ﻗﺰﻟﺒﺎﺵ ﺩﺭ طی ﻣﺴﻴﺮ ﺑﺮ ﺗﻠﻔﺎﺕ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺍﻓﺰﻭﺩ.

بایستی متذکر شد که پیش از کوچ ارمنیان به ایران در زمان شاه عباس صفوی، بازرگانان ارمنی در شهرهای شیراز و بندرعباس سکنی گزیده و به تجارت اشتغال داشته‌اند.

تبارشناسی مهاجرت ارامنه به ایران

البته تاریخ ورود ارامنه به ایران و حضور آن‌ها در درون مرزهای ایران امروزی پیشینه‌ای دیرینه‌تر از زمان شاه عباس صفوی دارد. به طوری که ورود ارمنی‌ها به مرکز ایران، به نخستین سال‌های سده هفدهم میلادی بازمی‌شود، زمانی که شاه‌عباس آن‌‌ها را از شهر جلفا در کرانه رود ارس به مناطق مرکزی ایران کوچاند. حرکت‌های بزرگ جمعیتی در گذشته بسیار بیش از امروز جنبه اجباری داشته است. ارامنه را در دوره‌های تاریخی گوناگون یا به اسارت آورده‌اند یا به کوچ مجبورشان کرده‌اند.

از زمان داریوش هخامنشی ارامنه در ایران می‌زیسته‌اند، اما این‌ها بیشتر زمین داران بزرگی بودند که برای انجام وظایف‌شان نسبت به شاه شاهان به ایران می‌آمدند. شاه آرشاویر در دوره پیش از اسلامی شدن ایران در سده سوم میلادی، و شاهپور دوم در سده چهارم میلادی در پی لشگرکشی به ارمنستان در سال‌های ۳۶۸-۳۷۰ چند ۱۰۰ هزار ارمنی را به ایران آورده و در خوزستان و مناطق جنوب غربی ایران کنونی اسکان دادند. بعد از ورود اعراب به ایران، ارامنه هم همراه باقی مردم به اسلام گرویده‌‌اند.

ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ ﺑﺎ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ به دنبال چه اهدافی ﺑﻮﺩ؟

ظاهراً پیشوایان مذهبی ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺩﺭ ﺍﺭﻣﻨﺴﺘﺎﻥ ﻛﻪ دیگر ﻃﺎﻗﺖ ﻇﻠﻢ ﻭ ﺟﻮﺭ ﺣﺎﻛﻤﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺭﺍ ﻧﺪﺍﺷﺘﻨﺪ، چند ﻧﻔﺮ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺑﻌﻨﻮﺍﻥ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺍﻋﺰﺍﻡ ﻛﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ ﻛﻤﻚ ﻃﻠﺒﻴﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺧﻮﺩ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻇﻠﻢ ﻭ ﺟﻮﺭ ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎﻥ نجات دهد. برخی ﺍﻳﻦ ﺩﺭﺧﻮﺍﺳﺖ پیشوایان مذهبی ارمنی ﺭﺍ یکی ﺍﺯ ﻋﻠﻞ ﻣﻬﺎﺟﺮﺕ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺑﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ می دانند.

از ﺍﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ بگذریم ﺍﺯ ﺩﻭ دیدگاه میﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ پرداخت. یکی ﺍﺯ دیدگاه ﻣﻮﺭﺧﻴﻦ ﺩﺍﺧﻠﻲ(درباری) ﻭ دیگر ﺍﺯ دیدگاه ﻣﻮﺭﺧﻴﻦ اروپایی ﻛﻪ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ گفتار ﺍﻳﻦ ﻋﻠﻞ پرداختهﺍﻧﺪ. آنچه ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺍﺳﺖ ﺍﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﻮﺭﺧﻴﻦ درباری ﺍﻫﺪﺍﻑ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ ﺍﺯ ﻛﻮچ ﺩﺍﺩﻥ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺭﺍ ﻧﺠﺎﺕ ﻭ رهایی ﺁﻧﻬﺎ ﺍﺯ ﺯﻳﺮ ﻓﺸﺎﺭ ﺣﻤﻼﺕ ﻭ ﻣﺸﻘﺘﻬﺎیی ﻛﻪ ﺍﺯ ﺳﻮی ﻋﺜﻤﺎنی ها ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺤﻤﻴﻞ میﺷﺪ، میﺩﺍﻧﻨﺪ.

ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ میﺗﻮﺍﻥ گفت ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ به خوبی ﺩﺭﻙ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ برای ﺭﺷﺪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﻭ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ افرادی ﻗﺎﺑﻞ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺎ میﺑﺎﺷﺪ و چه گروهی بهتر و تواناتر از ارامنه برای انجام این کار وجود داشت.

از سوی دیگر ﺳﻴﺎﺣﺎﻥ اروپایی انگیزه های دیگری ﺭﺍ ﻫﻢ ﺑﺮﺍﻱ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺫﻛﺮ می کنند. چنانکه ﺷﺎﺭﺩﻥ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺭﻭﻧﻖ ﻫﻨﺮ ﻭ ﺻﻨﻌﺖ ﺍﻳﺮﺍﻥ میﺩﺍﻧﺪ. ﺯﻳﺮﺍ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ افرادی ﺯﺣﻤﺘﻜﺶ ﻭ پرتلاش ﻭ هنرور ﺑﻮﺩند. ﺗﺎﻭﺭﻧﻴﻪ انگیزهﻫﺎی ﺗﺠﺎﺭی ﺭﺍ ﻋﻠﺖ اصلی ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ میﺩﺍﻧﺪ. ﺯﻳﺮﺍ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺩﺭ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻛﺎﺭ ﻳﺪ ﻃﻮﻻیی ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻭ میﺗﻮﺍﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ مهمی ﺩﺭ ﺭﺷﺪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﻭ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﺎﺷﻨﺪ.

برخی دیگر ﻫﺪﻑ ﺍﻳﻦ ﺍﻗﺪﺍﻡ ﺭﺍ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻴﻦ المللی ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺍﺑﺮﻳﺸﻢ ﺟﻠﻔﺎ ﺑﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﺍﺣﺪﺍﺙ ﺭﺍﻩ ﻛﺎﺭﻭﺍﻥ روی ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺍﺑﺮﻳﺸﻢ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﻭ ﺑﻨﺪﺭﻋﺒﺎﺱ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎﺭﺱ میﺩﺍﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﻭﺳﻴﻠﻪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﻭ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺭﻭﻧﻖ ﺑﺨﺸﺪ ﻭ ﺍﺯ سوی دیگر ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺭﺍﻩ سنتی ﺍﺑﺮﻳﺸﻢ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻋﺜﻤﺎنی می گذشت ﺑﺘﻮﺍﻧﺪ ﺿﺮﺑﻪای ﻣﻬﻠﻚ ﺑﻪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ عثمانی ﻭﺍﺭﺩ ﺁﻭﺭﺩ.

ﺍﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺍﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮﺩ ﻛﻪ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ نمیﺧﻮﺍﺳﺖ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﻛﻪ ﻧﻴﺮﻭی جنگجوی سپاه وی ﺭﺍ ﺗﺸﻜﻴﻞ میﺩﺍﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥ جنگ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺭﺯﻩ می پرداختند ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ های بازرگانی ﺍﻧﺤﻄﺎﻁ ﻳﺎﺑﻨﺪ. همچنین ﺍﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻧﻴﺰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ، ﻛﻪ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ برای ﻛﺎﻫﺶ ﻗﺪﺭﺕ ﻗﺰﻟﺒﺎﺵ ﻭ امرای ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺁﻥ ﺍﻗﺪﺍﻡ ﺑﻪ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﻛﺮﺩ ﻭ برخی ﺍﻳﻦ ﺩﻟﻴﻞ ﺭﺍ ﻣﻘﺪﻡ ﺑﺮ دیگر انگیزه های وی ﺩﺭ ﻛﻮچ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ میﺩﺍﻧﻨﺪ.

ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ میﺗﻮﺍﻥ گفت ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ به خوبی ﺩﺭﻙ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ برای ﺭﺷﺪ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ ﻭ ﺗﺠﺎﺭﺕ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ افرادی ﻗﺎﺑﻞ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﺎ میﺑﺎﺷﺪ و چه گروهی بهتر و تواناتر از ارامنه برای انجام این کار وجود داشت. به طوری تاریخ نشان داد، شاه صفوی توانست به منظور حفظ جان ارامنه از جنگ با عثمانی‌ها و برقراری موازنه بین اقلیت‌های مذهبی، هزاران خانوار ارمنی و گرجی را از ارمنستان و گرجستان به سوی «جلفای» اصفهان کوچ دهد. حتی علاوه بر شهر، برایشان شهردار و کلانتر ارمنی انتخاب کرد تا دارای یک جامعه‌ی کاملا مستقل در دل اصفهان باشند.

فراوری: محمد پناه زاده

منابع:

۱- مقاله «ﻭﺿﻌﻴﺖ ﺍﺭﺍﻣﻨﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻋﺼﺮ ﺷﺎﻩ ﻋﺒﺎﺱ ﺍﻭﻝ»/ژورنال

۲- مقاله «شاه عباس و تلاش برای رفاه حال ارامنه در اصفهان»