اعتبار اربعین از قدیم الایام است/ جایگاه عدد ۴۰ در متون دینی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، اربعین امام حسین(ع) در پیش است و خیل عاشقانی که سال های قبل با شور و شوق فراوان در مسیر پیاده روی حرم امیرالمؤمنین(ع) تا حرم مطهر امام حسین(ع) حضور پیدا می کردند، امسال را باید با پای دل راهی نجف و کربلا شده و از راه دور مولای شهید خود را زیارت کنند.

اربعین حسینی امروز به یک نماد و یک شعار بزرگ برای مذهب شیعه بدل شده و هویت رسمی مکتب ما را نشان می دهد، آن جایی که خیل زائران و مشتاقان از سراسر جهان زیر لوای پرچم حسینی قرار می گیرند و با یکدیگر برای آماده شدن جهت حکومت جهانی امام زمان(عج) عهد و پیمان برادری می بندند.

رهبر معظم انقلاب در کلام نورانی خودشان به زیبایی موضوع اربعین و اهمیت زیارت اربعین را به تصویر کشیده اند، آنجایی که فرمودند: « اساساً اهمیت اربعین در آن است که در این روز، با تدبیر الهى خاندان پیامبر(ص)، یاد نهضت حسینى براى همیشه جاودانه شد و این کار پایه‌گذارى گردید. اگر بازماندگان شهدا و صاحبان اصلى، در حوادث گوناگون – از قبیل شهادت حسین ابن على(ع) در عاشورا – به حفظ یاد و آثار شهادت کمر نبندند، نسل‌هاى بعد، از دستاورد شهادت استفاده زیادى نخواهند برد».

نکته قابل توجه در ارتباط با اربعین همین مسأله است که بحث زیارت اربعین در مورد هیچیک از ائمه معصومین(ع) وارد نشده و تنها سید و سالار شهیدان زیارت اربعین دارند و دلیل این مسأله نیز اهمیت زنده ماندن قیام عاشورا و نهضت حسینی است تا به سادگی فراموش نشود و در اعماق جان ها بماند.

به همین مناسبت در آستانه اربعین حسینی با حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، رئیس کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی گفت‌وگویی ترتیب داده ایم. متن گفت‌وگو به این شرح است:

در ابتدا در ارتباط با اهمیت زیارت اربعین بفرمایید

اعتبار اربعین امام حسین(ع) از قدیم الایام میان شیعیان و در تقویم تاریخى وفاداران به امام حسین(ع) شناخته شده بوده است. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسى که حاصل گزینش دقیق و انتخاب معقول شیخ طوسى از روایات فراوان درباره تقویم مورد نظر شیعه درباره ایام سوگ و شادى و دعا و روزه و عبادت است، ذیل ماه «صفر» می‌نویسد: نخستین روز این ماه (از سال ۱۲۱)، روز کشته شدن زید بن علی بن الحسین است. روز سوم این ماه از سال ۶۴ روزى است که مسلم بن عقبه پرده کعبه را آتش زد و به دیوارهاى آن سنگ پرتاب نمود در حالی که به نمایندگى از یزید با عبداللّه بن زبیر در نبرد بود. در روز ۲۰ صفر ـ یعنى اربعین ـ زمانى است که حرم امام حسین(ع) یعنى کاروان اسرا، از شام به مدینه مراجعت کردند، و روزى است که جابر بن عبداللّه بن حرام انصارى، صحابى رسول خدا(ص)، از مدینه به کربلا رسید تا به زیارت قبر امام حسین(ع) بشتابد و او نخستین کسى است از مردمان که قبر آن حضرت را زیارت کرد.

زیارت اربعین در کلام شیخ محدث

ایشان همچنین می افزاید: در این روز زیارت امام حسین(ع) مستحب است و این زیارت، همانا خواندن زیارت اربعین است که از امام عسکرى(ع) روایت شده که فرمود: علامات مؤمن پنج تاست: خواندن ۵۱ رکعت نماز در شبانه روز (نمازهاى واجب و نافله و نماز و شب)، به دست کردن انگشترى در دست راست، پیشانی بر خاک نهاده، بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحیم در نماز ظهر و عصر و زیارت اربعین.

شیخ طوسى سپس متن زیارت اربعین را با سند به نقل از حضرت صادق(ع) آورده است: السلام علی ولیّ اللّه و حبیبه، السلام علی خلیل اللّه و نجیبه، السلام علی صفی اللّه و ابن صفیه …

این مطلبى است که شیخ طوسى، عالم فرهیخته و معتبر و معقول شیعه در قرن پنجم درباره اربعین آورده است. طبعاً بر اساس اعتبارى که این روز میان شیعیان داشته است، از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست، شیعیان به حرمت آن، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند و اگر می‌توانسته‌اند مانند جابر بر مزار امام حسین(ع) گرد آمده و آن امام را زیارت می‌کردند. این سنت تا به امروز در عراق با قوت برپاست.

اربعین به معنای عدد چهل آیا ذاتا دارای اهمیت است؟

اصولاً باید توجه داشت که در نگرش صحیح دینى، اعداد نقش خاصی به لحاظ عدد بودن، در القاى معنا و منظورى خاص ندارند؛ به این صورت که کسى نمی‌تواند به صرف این که در فلان مورد یا موارد، عدد هفت یا دوازده یا چهل یا هفتاد به کار رفته، استنباط و استنتاج خاصی داشته باشد. این یادآورى، از آن روست که برخى از فرقه‌های مذهبى، به‌ویژه آنها که تمایلات «باطنى‌گرى» داشته یا دارند و گاه و بیگاه خود را به شیعه نیز منسوب می‌کرده‌اند، و نیز برخى از شبه فیلسوفان متأثر از اندیشه‌های انحرافی و باطنى و اسماعیلی، مروج چنین اندیشه‌ای درباره اعداد یا نوع حروف بوده و هستند.

اعدادى که در نقل‌هاى دینى آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهى باشد

در واقع، بسیارى از اعدادى که در نقل‌هاى دینى آمده، می‌تواند بر اساس یک محاسبه الهى باشد، اما این که این عدد در موارد دیگرى هم کاربرد دارد و بدون یک مستند دینى می‌توان از آن در سایر موارد استفاده کرد، قابل قبول نیست. به عنوان نمونه، در دهها مورد در کتاب‌هاى دعا، عدد صد به کار رفته که فلان ذکر را صد مرتبه بگویید، اما این دلیل بر تقدس عدد صد به عنوان صد نمی‌شود. سایر عددها نیز همین طور است. به نظر می‌رسد جاذبه‌های خاصی نسبت به برخی از اعداد در میان مردم عادی سبب شده است تا این اعداد طى روزگاران، صورت تقدس به خود گرفته و گاه سوء استفاده‌هایی هم از آنها می‌شود.

تنها چیزى که درباره برخى از این اعداد می‌شود گفت آن است که نشانه کثرت است. به عنوان مثال، درباره هفت چنین اظهار نظرى شده است. بیش از این هرچه گفته شود، نمی‌توان به عنوان یک استدلال به آن نظر کرد.

مرحوم اربلی، از علماى بزرگ امامیه، در کتاب کشف الغمه فی معرفه الائمه در برابر کسانى که به تقدس عدد دوازده و بروج دوازده گانه براى اثبات امامت ائمه اطهار(ع) استناد کرده‌اند، اظهار می‌دارد، این مسأله نمی‌تواند چیزى را ثابت کند؛ چرا که اگر چنین باشد، اسماعیلیان یا هفت امامى‌ها، می‌توانند دهها شاهد ـ مثل هفت آسمان ـ ارائه دهند که عدد هفت مقدس است، کما اینکه این کار را کرده‌اند.

عدد چهل در متون دینی چه جایگاهی دارد؟

یکى از تعبیرهاى رایج عددى، تعبیر اربعین است که در بسیارى از موارد به کار رفته است. یک نمونه آن که سنّ رسول خدا(ص) در زمان مبعوث شدن، چهل بوده است. گفته شده که عدد چهل در سن انسانها، نشانه بلوغ و رشد فکرى است. گفتنى است که برخى از انبیاء در سنین کودکى به نبوّت رسیده‌اند. از ابن عباس گویا به نقل از پیامبر(ص) نقل شده که اگر کسى چهل ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکرد، آماده رفتن به جهنم باشد. در نقلی آمده است که، مردمان طالب دنیایند تا چهل سالشان شود، پس از آن در پى آخرت خواهند رفت.

در قرآن آمده است «میقات» موسى با پروردگارش در طى چهل روز حاصل شده است: «وَ وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِینَ لَیْلَهً وَأَتْمَمْنَاهَا  بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً» [اعراف: ۴۲] در نقل است که، حضرت آدم چهل شبانه روز بر روى کوه صفا در حال سجده بود.  درباره بنى اسرائیل هم آمده که براى استجابت دعاى خود چهل شبانه روز ناله و ضجّه می‌کردند.  در نقلى آمده است که اگر کسى چهل روز خالص براى خدا باشد، خداوند او را در دنیا زاهد کرده و راه و چاه زندگى را به او می‌آموزد و حکمت را در قلب و زبانش جارى می‌کند. بدین مضمون روایات فراوانى وجود دارد. چله نشینى صوفیان هم درست یا غلط، از همین بابت بوده است.

علامه مجلسى در این باره که برگرفتن چهل نشینى از حدیث مزبور نادرست است در «بحار» به تفصیل سخن گفته است. اعتبار حفظ چهل حدیث که در روایات فراوان دیگر آمده، سبب تألیف صدها اثر با عنوان اربعین در انتخاب چهل حدیث و شرح و بسط آنها شده است. در این نقل‌ها آمده است که اگر کسى از امّت من، چهل حدیث حفظ کند که در امر دینش از آنها بهره برد، خداوند در روز قیامت او را فقیه و عالم محشور خواهد کرد. در نقل دیگرى آمده است که امیرمؤمنان(ع) فرمودند: اگر چهل مرد با من بیعت مى‌کردند، در برابر دشمنانم مى‌ایستادم.  مرحوم کفعمى نوشته است: زمین از یک قطب، چهار نفر از اوتاد و چهل نفر از ابدال و هفتاد نفر نجیب، هیچ‌گاه خالى نمى‌شود.

درباره نطفه هم تصور بر این بوده که بعد از چهل روز عَلَقه می‌شود. همین عدد در تحولات بعدى علقه به مُضْغه تا تولد در نقل‌هاى کهن به کار رفته است، گویى که عدد چهل مبدأ یک تحول دانسته شده است.

در روایت است که کسى که شرابخوارى کند، نمازش تا چهل روز قبول نمی‌شود. و نیز در روایت است که کسى که چهل روز گوشت نخورد، خلقش تند می‌شود. نیز در روایت است که کسى که چهل روز طعام حلال بخورد، خداوند قبلش را نورانى می‌کند. نیز رسول خدا(ص) فرمود: کسى که لقمه حرامى بخورد، تا چهل روز دعایش مستجاب نمی‌شود.  اینها نمونه‌ای از نقل‌هایى بود که عدد اربعین در آنها به کار رفته است.

چرا اربعین شهادت امام حسین(ع) تا این اندازه اهمیت پیدا کرده است؟

باید دید در کهن‌ترین متون مذهبى ما، از «اربعین» چگونه یاد شده است. به عبارت دیگر دلیل برزگداشت اربعین چیست؟ چنان که گذشت، مهمترین نکته درباره اربعین، روایت امام عسکرى(ع) است. حضرت در روایتى که در منابع مختلف از ایشان نقل شده فرموده‌اند: نشانه‌های مؤمن پنج چیز است: ۱ ـ خواندن پنجاه و یک رکعت نماز (۱۷ رکعت نماز واجب + ۱۱ نماز شب + ۲۳ نوافل) ۲ ـ زیارت اربعین ۳ ـ انگشترى در دست راست ۴ ـ صورت بر خاک نهادن «تعفیر الجبین» ۵ ـ بلند خواندن بسم اللّه در نماز.

این حدیث تنها مدرک معتبرى است که جداى از خود زیارت اربعین که در منابع دعایى آمده، به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است.

اولین زائران اربعین چه کسانی بودند؟ جابر و عطیه یا اهل بیت(ع) امام حسین(ع)؟

درباره منشأ اربعین امام حسین(ع) دو مسأله مطرح شده است:

نخست روزى که اسراى کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند.

دوم روزى که جابر بن عبداللّه انصارى، صحابى پیامبر خدا(ص) از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر اباعبداللّه الحسین(ع) را زیارت کند. شیخ مفید در مسارالشیعه که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار(ع) است، اشاره به روز اربعین کرده و نوشته است: این روزى است که حرم امام حسین(ع)، از شام به سوى مدینه مراجعت کردند. نیز روزى است که جابر بن عبداللّه براى زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد.

طبق بررسی های دقیقی که ما در کتب تاریخی معتبر و نقل علمای بزرگ انجام داده ایم این است که اسرا و اهل بیت(ع) امام حسین(ع) در اربعین اول وارد کربلا نشده اند، بنابراین آنچه می‌ماند این است که نخستین زیارت امام حسین(ع) در اربعین توسط جابر بن عبداللّه انصارىصورت گرفته و از آن پس ائمه اطهار(ع) که از هر فرصتى براى رواج زیارت امام حسین(ع) بهره می‌گرفتند، آن روز را که نخستین زیارت در آن انجام شده، به عنوان روزى که زیارت امام حسین(ع) در آن مستحب است، اعلام فرمودند.

در ارتباط با زیارت اربعین و اهمیت آن هم توضیح دهید

متن زیارت اربعین هم از سوى آن حضرات انشاء شده و با داشتن آن مضامین عالی، شیعیان را از زیارت آن حضرت در این روز برخوردار می‌کند. اهمیت خواندن زیارت اربعین تا جایى است که از علائم شیعه دانسته شده است، درست آن گونه که بلند خواندن بسم اللّه در نماز و خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه روز در روایات بیشمارى، از علائم شیعه بودن عنوان شده است.

زیارت اربعین در مصباح المتهجد شیخ و نیز تهذیب الاحکام وى به نقل از صفوان بن مهران جمال آمده است. وى گفت که مولایم صادق(ع) فرمود: فی زیاره الاربعین تزور عند ارتفاع النهار.  این زیارت، به جهاتى مشابه برخى از زیارات دیگر است، اما از آن روى که مشتمل بر برخى از تعابیر جالب در زمینه هدف امام حسین از این قیام است، داراى اهمیت ویژه می‌باشد. در بخشى از این زیارت درباره هدف امام حسین(ع) از این نهضت آمده است: «… و بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله وحیره الضلاله … و قد توازر علیه من غرّته الدنیا وباع حظّه بالأرذل الأدنى».

خدایا، امام حسین(ع) همه چیزش را براى نجات بندگانت از نابخردى و سرگشتگى ضلالت در راه تو داده در حالی که مشتى فریب خورده که انسانیت خود را به دنیاى پست فروخته‌اند بر ضد وى شوریده آن حضرت را به شهادت رساندند.

باید مطلب دیگرى را هم درباره اربعین افزود. برخى از روایاتى که در باب زیارت امام حسین(ع) در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه آمده، گریه چهل روزه آسمان و زمین و خورشید و ملائکه را بر امام حسین(ع) یادآور شده است.

ابن طاوس یک اشکال تاریخى هم نسبت به اربعین بودن روز بیستم صفر مطرح کرده و آن این که اگر امام حسین(ع) روز دهم محرم به شهادت رسیده باشد، اربعین آن حضرت نوزدهم صفر می‌شود نه بیستم. وى در پاسخ گفته است که به احتمال ماه محرمى که در دهم آن امام حسین(ع) به شهادت رسیده، بیست و نه روز بوده است. اگر ماه کامل بوده، باید گفت که روز شهادت را به شمارش نیاورده‌اند.

منبع: شبستان