آئین مشعل‌گردانی (پولکه تولاماخ) و شاه‌حسین گویان (شاخسین) در شیراز و شیشوان + تصاویر
جستار دوم ادیانگردی؛
در معرفی و ترویج ادیانگردی، آنچه تاکنون بدان پرداخته‌ام، همه در معرفی اماکنی بوده که مرتبط با ادیان مختلف هستند و همگی می‌توانند عنوان کلی نیایشگاه را داشته باشند -فارغ از اینکه چه کسی و با چه دینی در آنها به نیایش می‌پردازد.
ردنا (ادیان نیوز) – در معرفی و ترویج ادیانگردی، آنچه تاکنون بدان پرداخته‌ام، همه در معرفی اماکنی بوده که مرتبط با ادیان مختلف هستند و همگی می‌توانند عنوان کلی نیایشگاه را داشته باشند -فارغ از اینکه چه کسی و با چه دینی در آنها به نیایش می‌پردازد.
اما ادیانگردی وجه دیگری نیز می‌تواند داشته باشد: دیدار از آئین و رسوم و مناسک. با این تفاوت که در خصوص گزینه اول تقریباً هر زمانی می‌توان اقدام به بازدید کرد، اما آئین‌ها در زمان خاصی برپا می‌شوند و باید گوش به زنگ بود وگرنه وقت آن می‌گذرد.
به بهانه ایام محرّم می‌خواهم برخی از این آئین‌ها را به شما معرفی کنم. امروز به شورانگیزترین آئینی که می‌شناسم و نشانی از قیام در برابر ظلم و تداوم دادخواهی دارد می‌پردازم. آئین کهن‌سالِ پولکه‌گردانی (پولکه تولاماخ) در آذربایجان شرقی و خاصه در منطقه عجب‌شیر و اشاره‌ای نیز به سنّت شاخسین (شاه‌حسین گویان) خواهم کرد.
قبل از توصیف مراسم، بگویم که «پولکه» نام نوعی توپ آتشین ساخته شده از پارچه است که آن را با سیمی می‌بندند و بعد از نفت‌اندود کردن آتش می‌زنند.
این مناسک در شمال‌غرب ایران رایج است. بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین پولکه گردانی متعلق است به روستای شیراز (از توابع شیشوان در عجب شیرِ آذربایجان شرقی)، در عصر تاسوعا. پولکه تولاماخ نوعی از مشعل گردانی است که مشابه آن در شهرهای دیگر ایران و حتی عراق دیده می‌شود؛ اما آنچه دقیقاً مشابه همین مراسم باشد در شیشوان، عجب‌شیر و برخی شهرهای دیگر در آذربایجانات برگزار می‌شود.
غالب مردم محلی معتقدند آتش‌گردانی در این مراسم نمادی از آتش گرفتن خیمه‌های امام حسین (ع) در شب عاشورا و همدردی با اهل‌بیت (ع) و یاران ایشان است. گرچه که روایت‌های دیگری نیز وجود دارد. ازجمله، برخی معتقدند این مراسم به نوعی رجزخوانی برای دشمنان امام حسین و اعلام حمایت نمادین از او در شبی است که گفته می‌شود، بسیاری از سپاهیان امام، شبانه لشکر او را ترک کردند. عده‌ای نیز بر آن‌اند که برگزاری چنین مراسمی نشانه حمایت از زنان اهل‌بیت (ع) و دلگرمی دادن به ایشان برای روشن ماندن مشعل‌های لشگریان است.
پولکه گردانی با رژه پسران نوجوانی که پولکه‌های کوچک‌تر را می‌چرخانند آغاز می‌شود. بعد از آن مردان که پولکه‌های بزرگ‌تر را می‌چرخانند وارد میدان می‌شوند.
در کنار هرکدام از این افراد (اعم از کوچک و بزرگ) دو نفر حضور دارند که یکی سطل آبی را با خود حمل می‌کند و دیگری آب را از سطل برمی‌دارد و بر بدن و مخصوصاً پاهای آتش‌گردان می‌ریزد تا آنها را خنک کند.
مشعل گردانی روستای شیشوان به همراه هشت مراسم دیگر به‌عنوان آئین‌های عاشورایی در آذربایجان شرقی به ثبت ملی رسیده‌اند. هشت آئینِ دیگر عبارت‌اند از: عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، تخته زنی روستای فیروز سالار آذرشهر، شاخسی- واخسی یا شاه حسین- وای حسین در تبریز، علم‌گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه‌خوانی شهر بخشایش، علم بندی و الله الله حسینا وینا در شهرستان مراغه و شمع گذاری یا شمع پایلاما مجدداً در مراغه که البته این آئین اخیر در اردبیل نیز از قدمت بسیار برخوردار است.
گرچه که قدمت آئین پولکه گردانی را به دوران صفوی منسوب می‌دارند، اما حضور آتش در این مراسم مخاطب را به یاد اعتقادات ایران باستان می‌اندازد. به‌شخصه (با استناد به دلایلی که البته نیاز به مطالعه بیشتر دارد) معتقدم ارتباطات وثیقی میان این دو می‌توان یافت که شاید بعدتر در خصوص آن نوشتم.
امیدوارم سال آینده بساط بیماری مهلک کرونا برچیده شده باشد و با بازگشت به روال عادی زندگی، مجدداً امکان سفر برای همه ما فراهم باشد. در آن صورت، برای رسیدن به این مراسم می‌توانیم خودمان را به تبریز یا مراغه رسانده و از آنجا به عجب شیر و شیراز و شیشوان برویم. برای اهالی تهران و زنجان، مراغه مسیر بهتر و کوتاه‌تری است.
به هنگام سفرِ ادیانگردانه به عجب‌شیر، بازدید از مسجد جامع آن (مسجد شیرلو) که قدمت صفوی دارد را نیز در برنامه خود بگنجانید و از تماشای سقف چوبیِ پر نقش و نگار آن لذت ببرید.
توصیه دوستانه‌ی داخل پرانتز: با لباس پلوخوری به دیدن این پولکه تولاماخ نروید! چراکه هر آن ممکن است جرقه‌ای یا حتی تکه پارچه‌ی شعله‌وری روی لباس شما سقوط کند! البته که برگزارکنندگانِ مراسم کاملاً آماده‌ی اطفای هر حریقی هستند، اما به‌هرحال لباسِ مزبور دیگر نو نخواهد شد!
اما شاخسین …
شاخسین گویان یا شاخسی-واخسی (شاه حسین گویان یا شاه حسین-واحسین) در شیراز بلافاصله بعد از پولکه گردانی و در حالی که پولکه‌ها کم‌کم خاموش می‌شوند، آغاز شد؛ اما در این مراسم در شهرهای بسیارِ دیگری که پولکه گردانی ندارند نیز اجرا می‌شود. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین آن در تبریز برپا می‌شود اما حتی در تهران نیز به‌شخصه شاهد برگزاری این سنّت در میان آذری‌های مقیم مرکز بوده‌ام.
مراسم از این قرار است که عزاداران محلات مختلف با چوب یا شمشیرهای قدیمی که در خانه دارند، وسط میدان جمع می‌شوند. جمعیت چند دسته شده، چوب‌ها را در دست راست می‌گیرند و دست چپ را روی کمر فرد کنار دستی خور می‌گذارند. آنگاه چوب‌ها را همراه با هم و منظم در هوا تکان می‌دهند و با صدای بلند عبارت «شاخسی، واخسی» را به معنی «شاه حسین، وای حسین» تکرار می‌کنند.
نویسنده: طیبه مالکی
عکاس: محسن ملاح