دکتر افشار: وقتی زیارت هم «اعیان‌سازی» می‌شود

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، دومین نشست مدرسه تابستانه دین و گردشگری؛ نگاهی نو با موضوع نشست «اعیان‌سازی زیارت و فرایند توسعه شهری در مشهد» سه‌شنبه دوم شهریور ماه، با حضور دکتر علی افشار، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزش عالی اقبال لاهوری مشهد به میزبانی دانشکده ادیان در دانشگاه ادیان و مذاهب به صورت مجازی برگزار شد.

در این نشست که با ارائه تصاویری از نقشه مشهد از اواخر دوره قاجار و پهلوی ضمن توضیحات بسیار شنیدنی ارائه شد. موضوعاتی از جمله:‌ فلسفه زنان نوغان، آداب زیارت، اعیان‌سازی زیارت، روح مکان و سندرومِ ونیز و آمستردام بیچ(ساحل آمستردام) از جمله اصلی‌ترین محورهای بحث سخنران بحث بودند.

افشار بیان کرد:‌ برای زیارت آدابی هست. زیارت ملاقات دیداری است که همراه با ارتباط فکری، روحی و قلبی باشد. این ارتباط قلبی که باید در زیارت محقق شود، با توجه به معرفت انسان محقق می‌شود و هرچند این توجه متمرکزتر باشد، ارزش این زیارت و ملاقات افزایش پیدا می‌کند. برای زیارت آدابی هست و اگر به خوبی رعایت نشود، نفسِ زیارت از بین می‌رود. آداب زیارت با روحِ بنا و روحِ فضا گره خورده است و اگر این روح حفظ نشود، تجربه زائر و یا گردشگر دستخوش تحوّلات جدی می‌شود. وی افزود:‌ مشهد موجودی زنده است؛ شهری پویا که صبح و شب تمام وقت زنده و بیدار است. مسیر خانه- حرم، حرم- خانه تجربه‌زیسته بسیاری از ما – چه به عنوان زائر و چه به عنوان ساکن شهر- بوده است. اما آمار کنونی نگران‌کننده است. طول اقامت‌ها کم شده است و هزینه‌های آن‌چنانی اقامت در هتل‌ها و پرواز به مشهد، تجربه زائران را متفاوت از روزگار پیشین کرده. هر چند بر خلاف تصور عمومی، همچنان هم زیارت اصلی‌ترین انگیزه مسافران به این شهر است، اما کیفیت زیارت با گذشته از اساس متفاوت است و فاصله زیاد تا حرم و شکل‌گیری نیازهای جدیدی در مسافران، از جمله رفتن به پارک‌های آبی، و مراکز تفریحی- خدماتی مشهد از تعداد رفتن مسافران به حرم و یا تکرار دفعات زیارت کاسته است.

سخنران مدرسه تابستانه دین و گردشگری افزود: ‌بحث رشد جدای از بحث توسعه است.توسعه development بر خلاف رشد growth یک امر همه جانبه است و مسائل اجتماعی، زیست‌محیطی، فرهنگی را به شکلی جامع و به نفع ساکنان شهر در نظر می‌گیرد. هر جای دنیا اگر ذرّ‌ه‌ای برای امور مذهبی اهمیت قائل باشند، محور پیشبرد پروژه‌ها را بر توسعه می‌گذارند و نه رشد. رشد صرفاً نگاه اقتصادی است و چپاول و تخریب را در پی دارد، در حالی که در توسعه، آرامش و حفظ سبک زندگی مهم است و به نوستالژی‌ها هم اجازه تکرار می‌دهد.

افشار تأکید کرد:‌ همه پروژه‌های مشهد بر پایه اعیان‌سازی است و در مسیر توسعه و نه رشد. اعیان‌سازی زیارت تعبیری است که برای تبیین وضعیت موجود اماکن مقدس و زائران در شهرهای مذهبی بیان شد و اشاره به فرایندی از تغییرات اجتماعی و مکانی دارد که در آن محله‌های قدیمی برای برآوردن نیازهای مصرف‌کنندگان ثروتمند تغییر شکل می‌دهند.

وی افزود: از دیگر کلیدواژه‌های این بحث *سندروم ونیز *است که تعبیر بسیار مهمی در ادبیات توریسم است و اشاره به نارضایتی سکنه ونیز از حضور بی‌رویه گردشگران در شهر دارد. در کنار این مسئله، شعارهایی همچون «گردشگران تروریست‌اند» در شماری از سرزمین‌های پرتوریست در مخالفت با گردشگران راه افتاده است و برای حل کردن این مشکل، شهری مانند آمستردام، فضایی را برای گردشگران دورتر از شهر ساخته و نام آمستردام بیچ بدان داده تا گردشگران را برای کاهش تزاحمی که برای سکنه شهر دارند، به خارج از شهر برای عکاسی و تفریح بروند. در حالی که آمستردام اصلاً ساحل ندارد و این ترفندی است برای مدیریت گردشگران و پرهیز از مزاحمتشان برای ساکنان آمستردام.

افشار تصریح کرد:‌ شهر موجودی زنده است که اگر به نیازهای آن توجهی نشود، هم‌چون موجودی در حال احتضار باید به فراز بسترش رفت و به حالش غصه خورد. ‌این که مشهد به سبب نیاز زوّار و به ویژه گردشگران روز به روز در حال توسعه و نه در حال رشد است، نگران‌کننده است.

وی ابراز کرد: متأسفانه در بسیاری از پروژه‌های دهه‌های اخیر، آخرین چیزی که در نظر گرفته می‌شود، مردمند. مردم و ساکنان بافت اطراف حرم رضوی از این وضعیت دچار خسران جدی شده‌اند، علاوه بر آن‌ها بلکه تجربه زیارت هم برای یک زائر و یا حتی گردشگر امروزی دیگر مانند تجربه آن‌ها از مشهد یک یا دو دهه گذشته نیست. ‌برای فهم عمیق‌تر این موضوع تنها کافی است تجربه زیارت در دوران کودکی خود رابه مشهد با تجربه امروزی‌ مقایسه کنیم. فاصله‌ای که امروزه به واسطه اعیان‌سازی و مدرن شدن این شهر از محل اقامت تا حرم وجود دارد، به هیچ وجه شباهتی به مشهد روزگار پیشین و تجربه مکرر و چندباره رفتن از حرم تا خانه- یا محل اقامت موقت به حرم ندارد.

افشار افزود:‌ تخریب بازارها و تک‌مغازه‌های قدیمی اطراف حرم رضوی برای مدرن‌سازی صرفاً تخریب یک مغازه نیست، تخریب زندگی و عادات روزانه کاسب و یا فروشنده‌ای است که سال‌ها در آن فضا و خیابان‌های پشت حرم زندگی می‌کرده، مناسبات اجتماعی- عاطفی خود رقم می‌زده. این وضعیت خاصّ مشهد نیست و در شهرهای دیگر زیارتی همچون شهر قم و بافت اطراف آن هم قابل مشاهده است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: روندهای بسازی بافت شهرهای مذهبی باید تا جایی که ممکن است مردم‌محور باشد و بیش از هر چیز نیازهای ساکنان این شهر را در نظر بگیرند. وقتی مردم مشهد را به بهانه توسعه هویت‌زدایی کنیم، نه از روح مکان چیزی می‌ماند و نه از بافت شهری آن که با مردمانش معنا می‌شود. حاصل اعیان‌سازی چیزی جز رانده شدن مردم محلی به روستاهای اطراف و سکونت‌های غیر رسمی نبوده است. بهداشت روان و نیازهای روانی-عاطفی تک تک این افراد به عنوان ساکنان اصلی مشهد مهم است و باید در پروژه‌های به‌سازی به عنوان قلب اصلی طرح مدّ نظر قرار داده شود.

گفتنی است، تخصص اصلی دکتر علی افشار، معماری و شهرسازی است و پروژه‌های زیادی را در زمینه معماریِ گردشگری تا به امروز در دانشگاه‌های خارجی و داخلی و نیز فضاهای شهری در دست اجرا داشته است. وی به بیش از پنجاه کشور مختلف آسیایی- اروپایی سفر کرده و در سمت داور جشنواره‌های فیلم‌های توریسم و استاد مدعو در دانشگاه‌های خارج از ایران حاضر شده است. افشار در حال حاضر از همکاران پروژه‌ جندی‌شاپور با موضوع «زیارت» –پروژه مشترک دانشگاهی ایران- فرانسه – است. از او در سال ۱۳۹۰ برای مدیریت پروژه بافت به‌سازی حرم امام رضا(ع) دعوت به همکاری شد.