جُستار چهارم ادیانگردی| خره مالی در لرستان

ردنا (ادیان نیوز) – مراسمی که امروز قصد معرفی آن را دارم آئین کهن اقوام ساکن غرب ایران مخصوصا در لرستان (به ویژه در خرم­ آباد و بروجرد) به نام خره مالی است، که روز عاشورا برگزار می ­شود.

خره ­مالی در سال­ های اخیر از آن دست مناسکی بوده که آماج حمله عده ­ای به ظاهر روشنفکر قرار گرفته است که نادیده و ناشناخته بر آن انگ خرافه می­ زنند. حال آنکه اگر از منظر مردم­ نگاری و مردم ­شناسی به آن نگریسته شود، از آن دست سنّت­ های جذّابی است که به دلیل ماهیت شفاهی آن، باید مکتوب و حفظ شود تا به صورت آکادمیک مورد مطالعه قرار گیرد وریشه ­های آن کشف شود. برای من که به شخصه بسیار قابل تأمل و جالب توجه است پی بردن به ریشه­ های آئینی که جمیع عناصر اربعه را در خود جمع دارد و حدس یا کشف این نکته که از کجای تاریخ می ­تواند نشأت گرفته باشد؟

آنچه من از ادیانگردی بسیار دوست­ دارم و برای آن می ­کوشم –به طور خاص- معرفی همین آئین­  هاست که به ناروا مورد بی ­مهری قرار گرفته­ اند. چرا که قلباً باور دارم اگر مخاطبانِ این مناسک ­ ها به فلسفه و چراییِ آن­ ها پی ببرند و با برگزارکنندگان آن آشنا شوند، این شناخت و آشنایی سرآغاز درک و دوستی­ای خواهد بود که احترامی متقابل میان اهالی این سرزمین (و بلکه میان اهل دنیا) برخواهد انگیخت.

خره ­مالی، آئینی است که قوم لر در سوگواری‌ های مختلف از جمله در مرگ عزیزان و افراد خانواده یا عزاداری‌ های مذهبی انجام می‌ دهند. خَه‌رّه به معنای گِل است و خره ­مالی به گل­مالی ترجمه می شود و معنایی معادل «خاک بر سر ریختن» توسط سوگواران دارد.

از میان موارد مذکور، خره ­مالی در روز عاشورا به صورت همه­گیرتری در عزای امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان، در هیئت­  ها و تکیه ­ های لرستان برگزار می ­شود.

جوانان هیئتی شب قبل از اجرای این مراسم، جلوی چادر ها و تکایا، با آجر حوضچه  هایی می ­سازند و در کنار آن تل­ های بزرگی از هیزم و خاک رسِ الک شده قرار می دهند و افرادی که برای این مراسم گلاب نذر کرده بودند، گلاب­ های خود را آورده و روی تلّ خاک قرار می ­دهند.

روز عاشورا، از صبحِ خیلی زود، هیئتی­ ها با هیزم­ ها اجاق درست می­ کنند و بشکه های آب را بر روی آن قرار می دهند تا خاک رس را با اضافه کردن آب گرم و گلاب به گِل تبدیل کنند. این موضوع در شرایطی که محرّم به فصول سرد سال افتاده باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است.

وقتی حوضچه ­های گِل آماده شد، چاوشی­ خوان­ ها با نواختن سرنا و دهل خبر آغاز مراسم را به گوش مردم می رسانند. این بخش از مراسم خود نام ویژ های دارد و چمر، چمری یا چمریونه خوانده می ­شود. چمری موسیقی سوزناکی دارد و در دیگر بخش­ های مراسم عزاداری نیز اجرا می ­شود.

شرکت­ کنندگانِ مراسم تک تک به داخل حوضچه ­های گل رفته و سراپای خود را با آن می ­پوشانند. افرادی که نخواهند سراپا گِل­ مالی شوند مسح سر خود یا روی شانه­  ها را گل می ­مالند تا با شرکت کنندگان همراهی کرده باشند. من و همسرم نیز در این مراسم چنین کردیم و پیرمرد دوست ­داشتنیِ هیئت وقتی تمایل ما را برای این کار دید با خوشحالی از احترامی که برای مراسم ایشان قائلیم ما را به داخل چادر برد و برای اینکه من مجبور نشوم برای رفتن به حوضچه داخل جمعیت مردان شوم، خودش ظرفی از گل برایم آورد و با این­ کار ن هایت مهمان­نوازی­اش را به ما نشان داد.

قبل ۱ از ۸ بعد

افراد بعد از گل­مالی به دور اجاقی که هنوز آتش دارد می ­روند تا گل­ ها روی لباس سیاهشان خشک شود. عده ای نیز به قصد تیمّن و تبرک از این گل برای بیماران خود می­ برند. بعد از آن، مردان در دسته  های کوچک و بزرگ سینه زنی به سمت مرکز شهر حرکت می کنند و زنان نیز در پی ایشان روان می­ شوند.

تماشای عبور دسته ­ های عزاداری از پای قلعه تاریخی فلک الافلاک برای من بسیار جالب و دیدنی بود. مراسم عزادای با شور بسیار برگزار شد (با نوحه ­ هایی به زبان محلی که گرچه چیز زیادی از آن نمی­ فهمیدم اما سوز و گداز آن را کاملا لمس می ­کردم). بعد از آن، به هنگام اذان ظهر، حاضران با همان لباس‌ های گِلی که نشان از عزادار بودن ایشان در غم از دست رفتن امامشان داشت نمازجماعت را برپا داشته و به مراسم خاتمه دادند.

مردم محلی معتقدند آئین خره ­مالی (که در فهرست آثار ملی کشور هم ثبت شده است) قدمتی چند هزارساله دارد. برخی آن را به خدای مهر و برخی به آناهیتا نسبت می ­دهند. برخی دیگر قدمت این آئین را عقب­تر برده و آغاز آن را به زمان نزاع  هابیل و قابیل برمی گردانند. و از میان تمام این حدسیّات آنچه برای من جالب توجه است، تداوم یک آئین واحد است در گذر روز ها و سال­ ها و قرن­ ها، در میان مردمانی با اندیشه ­ ها و باور های متفاوت اما با ریشه مشترک.
(تصاویر متعلق به عاشورای ۱۳۹۶ و پیش از شیوع کرونا است)

نویسنده و عکاس: طیبه مالکی، کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی