بانکداری اسلامی | بنیان‌گذار نخستین بانک اسلامی در جهان اسلام

به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)، در تشریح و بررسی کتاب بانکداری اسلامی اثر شیخ‌الاسلام مفتی اعظم محمدتقی عثمانی ابتدا به سیر قانونی آن بپردازیم؛ درگرماگرم ارائه آخرین ویراست از قانون پولی و بانکی کشور در مجلس شورای اسلامی و ابراز موافقت ومخالفت ها با این طرح، روز گذشته(۱۳ شهریور۱۴۰۱)مدیریت نشر احسان(ناشر تخصصی آثار اندیشمندان اهل سنّت) خبر از انتشار موفّق ترین اثر در اصلاح نظام پولی مسلمانان و مانیفست عملیاتی تغییر سیستم بانکی در جهان اسلام، یعنی کتاب «بانک داری اسلامی» نوشته مغز متفکر اقتصاد اسلامی«محمّد تقی عثمانی» داد.

این تلاقی را به فال نیک گرفته و توجه به محتوای این کتاب و الگوی عملی کاملا اسلامی«بانک میزان» را مجرایی مناسب برای تحقّق عملی فقه مقارن در موضوع عام البلوای اصلاح نظام بانکداری ربوی می دانیم. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو، به نکاتی درباره توجه به مبانی مالیه اسلامی در کتاب «بانکداری اسلامی» و الگوی موفّق و اجرایی بانک میزان(که امروزه با بیش از یک هزار شعبه در اکثر کشورهای جهان اسلام فعالیت پررنگی دارد)اشاراتی خواهیم داشت.

یکم: محمّدتقی عثمانی نائب رئیس دارالعلوم کراچی تنها شخصیت پولی- مالی جهان اسلام است که با نوآوری ها و نظریات عملیّاتی خود و بدون داشتن هیچ پشتوانه حکومتی و چشم داشت سیاسی از حاکمان، نقش موثری در تحوّلات بانکداری جهان اسلام ایفا کرده است. تئوریسین های بانکداری در مجامع اقتصادی غرب، محمدتقی عثمانی را با عنوان «آدام اسمیت اقتصاد اسلامی» می شناسند. آدام اسمیت اسکاتلندی که در کنار اسم خود لقب«پدر اقتصاد نوین» را یدک می‌کشید؛ حالا در کنار خود یک رقیب جدی با پسوند اسلامی را می‌بیند: «محمّد تقی عثمانی؛ پدر اقتصاد نوین اسلامی از پاکستان».

عثمانی هشتادساله که کاملا خودجوش و به تعبیر رایج جهادی‌های وطنی«آتش به اختیار» پس از مأیوس شدن از مساعدت سیاسیون برای اجرای طرح‌های مالیه اسلامی‌ خود و موانع دست وپاگیر حکومت سکولار پرویزمشرف در برپایی مالیه اسلامی، در سال ۲۰۰۱ میلادی اقدام به تأسیس بانک میزان- meezanbank – کرد و آن را به عنوان اولین بانک صددرصد بدون ربا برای پیاده‌سازی آرای اقتصاد اسلامی خود کرد و توانست طی یک دهه در یک صد شعبه در شهرهای مختلف پاکستان بیلبورد تبلیغات نخستین بانکداری اسلامی را بالا ببرد. پس از بیست ویک سال از تأسیس بانک میزان و تراز مثبت هر ساله آن، حالا بر سر افتتاح شعب جدید بانک اسلامی او در کشورهای عربی خلیج فارس و آسیای شرقی رقابت تنگاتنگی ایجاد شده است.

دوّم. هر چند محتوای وغایات پیش نویس اصلاح قانون پولی مالی در مجلس شورای اسلامی با ساختار کتاب بانکداری اسلامی متفاوت است؛ ولی بنابرآنچه در مقدمه هر دو نوشتار تکیه شده ضرورت توجه به اصلاح نظام بانکی موجود مورد اتفاق است. در نکته پیش رو بیشتر به محتوای کتاب جدید محمّدتقی عثمانی اشاره می‌کنیم.

هشت موضوع کلی انواع مشارکت های مالی در بانکداری، عملکرد مضاربه در اقتصاد غیر ربوی، نقش مرابحه در مالیه اسلامی، جایگاه اجاره در مکانیسم بانکداری شرعی، توجه به سلم در نظام پولی، عملکرد استصناع در مالیّه اسلامی، بحث مهم صندوق های سرمایه گذاری اسلامی و تیپ های آن، ارزیابی مسئولیت محدود در نظام بانک داری و پیامدهای آن و نهایتا عملکرد بانک‌های اسلامی در بوته نقد در این کتاب، نمایی کلی از مبانی بانکداری اسلامی را به تصویر کشیده است.

سوّم: یکی از امتیازات عثمانی در این کتاب در معرض نقدقرار دادن وارائه شجاعانه این کتاب به آکادمی های طراز اوّل بین‌المللی است. عثمانی با اعتماد به نفس کامل، ایده بانکداری اسلامی وغیرربوی خود را بدون هیچ جنجال وهیاهویی به آن مجامع مطرح اقتصادی جهانی ارسال کرد و و بازخوردهای آنها را به دقّت بررسی کرد.

جالب اینکه نخستین انتشار آن به زبان لاتین وسپس به اردو و پس از حدود سی سال به فارسی بازگردانده شد. محمّدتقی با اطلاع دقیق از آرای متأخرین متفکرین غرب در بانکداری، آنها را دقیق مطالعه وسپس اقدام به ارزیابی آنها کرد ونهایتا آرای اسلامی خود را ناظر به خلاء ها، نواقص وپیامدهای نظام بانکداری لیبرال ارائه کرد. در مقدمه این کتاب عثمانی نوشته است: در سال ۱۹۹۸میلادی هنگامی که کتاب«An Introduction to Islamic finance » پیرامون بانکداری و سرمایه‌گذاری اسلامی به دستم رسید، با مطالعه کتاب متوجه شدم که مباحث مذکور در این کتاب به همان اندازه که برای بانکداران، کارشناسان مربوطه و آشنایان به زبان انگلیسی مفید است، بسیارفراتر از آن برای علمای اعلام، طلاب علوم دینی و اصحاب فقه و صاحبان فتوا نیز بسیار مفیدتر است.

النهایه: با توجه به توفیقات روزافزون بانک غیرربوی میزان در جهان اسلام و نوآوری نظریه عثمانی در اصلاح بانکداری لیبرال، ارائه مدلی کاملا اسلامی از بانکداری وهمچنین وجود اشتراکات متعدد فقه حنفی و فقه جعفری، پیشنهاد بررسی تطبیقی آرای عثمانی با نظریات اقتصادی متفکران بزرگ اقتصاد اسلامی داخلی وهمچنین بررسی انتقادی پیش‌نویس قانون بانکداری اسلامی داخلی با اساسنامه بانک میزان در قالب رساله‌های دکتری رشته‌های مذاهب فقهی واقتصاد اسلامی و…، مقالات علمی – پژوهشی را مورد تأکید قرار می‌دهیم و این موضوع را بستری مناسب جهت همگرایی متفکران جهان اسلام در فقه مقارن وموضوع بانکداری اسلامی می‌دانیم.