گزارشی مختصر از وضعیت کنیساهای یهودیان یزد

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، کنیساهای یهودیان یزد در دوران پهلوی ۱۲ عدد بود که با نام‌های ملا آقا بابا (ملا صِدِر)، یوخِبِد، حاخام (موشه توکل)، حاداش، الی، الیاهو، کمال، ملا شموئل، الیاهو هناوی، ملا اسحق (ملا ایسحاق)، ملا یوسف و نظام (میزان) بوده است که در این میان امروزه تنها کنیسای ملا یوسف به طور کامل تخریب شده، اما آثار سایر کنیساهای یزد همچنان پابرجاست. از میان ۱۱ کنیسای باقی‌مانده در حال حاضر، فقط کنیساهای ملا آقا بابا و یوخبد مورد استفاده جامعه کلیمیان است.

با وجود آن‌که جمعیت کم یهودیان در یزد، عاملی مهم در دایر نبودن کنیساهای دیگر یزد است، اما جمعیت کم تنها دلیل دایر نبودن سایر کنیساها نیست و عواملی مانند وضعیت نابسامان و رو به تخریب آن‌ها، در بسته بودن این کنیساها دخیل است. متأسفانه عدم رسیدگی به وضعیت کنیساهای نیمه مخروبۀ یزد، باعث تسریع در روند تخریب این کنیساهای ارزشمند و تاریخی شده است. از جهتی دیگر باید در نظر داشت بازسازی و مرمت کنیساها نیازمند بودجه‌های نسبتا هنگفتی است که به دلیل جمعیت محدود کلیمیان ساکن در یزد، حمایت‌های مالی سایر افراد و نهادهای کلیمی در شهرهای دیگر ایران و حمایت‌هایی از جانب نهادهایی مانند میراث فرهنگی را نیز می‎طلبد.

کنیسای حاخام؛ (نام دیگر کنیسا: موشه توکل): کنیسایی با قدمت قاجاری یا قدیمی‌تر…

کنیسایی زیبا که تصویرش خود گویای وضعیت آن است. در یک نگاه می‌توان دریافت بخشی از کتیبه‌های عبری در اطراف دیوار و در بالای درب جایگاه هخال آسیب دیده و همچنین بخش زیادی از سقف و فضای داخلی آن تخریب شده است. در صورت انجام مرمت اصولی سقف کنیسا، علاوه بر جلوگیری از روند تخریب کامل سقف، کتیبه‌های کنیسا نیز مصون خواهند ماند.

 کنیسای حاخام
(آبان ماه ۱۳۹۷)

بخش‌هایی از کتیبه‌های باقی مانده از این کنیسا که توسط هاراو گرامی ترجمه شد علاوه بر آیاتی از مزامیر داوید، مطالبی دربارۀ ساخت یا بازسازی و بانی کنیسا نیز دارد. بنا بر متن کتیبه، کسی که برای ساخت یا مرمت این کنیسا تلاش کرده، حاخام داوید بن همروخام آقا یوسف بوده است. وجود واژۀ “המשתדל” (هَمیشتَدِل) در کتیبه، به معنای کسی که تلاش کرده، با کمی ابهام روبرو است و به طور دقیق مشخص نیست حاخام داوید برای ساخت این کنیسا تلاش کرده یا برای بازسازی و مرمت آن.

همچنین در کتیبه دربارۀ نام و تاریخ تکمیل کنیسا نیز چنین بیان شده که کنیسای موشه توکل در روز ۲۲ ماه سیوان سال ۵۶۰۶ عبری کامل شده است. لذا به استناد کتیبه، این کنیسا ۱۷۶ سال قدمت دارد و نام اصلی یا نام دیگر آن نیز موشه توکل بوده است. تنها نکته در آن است که اگر این کنیسا توسط حاخام داوید بازسازی شده باشد، احتمال دارد قدمت آن به قبل از قاجار نیز برسد، ولی اگر حاخام داوید از ابتدا سازندۀ این کنیسا بوده، قدمت آن متعلق به اواسط دورۀ قاجار است.

کنیسای کمال کنیسایی با قدمت صفوی

در گزارش میراث فرهنگی استان یزد در سال ۱۳۸۱، دربارۀ قدمت کنیسای کمال و کتیبه‌های موجود در کنیسا این چنین نوشته شده است «سبک معماری این بنا مشابه معماری دورۀ صفوی است که با ویژگی‌های خاص کنیسۀ کلیمیان ساخته شده است. دو کتیبۀ سنگی در ضلع شمالی بخش زمستانخانه این گنبد بر روی دیوار نصب است که به خط عبری نوشته شده است و دوست و همشهری ارجمند آقای یعقوب گوهریان فرزند خداداد گوهریان، رئیس انجمن کلیمیان یزد، اظهار نمودند خواندن خط عبری کتیبه برایشان میسر نیست و کارشناس خط عبری لازم است تا شاید بتوان از متن کتیبه، تاریخچۀ دقیق این کتیبه و نام سازندۀ آن اطلاع حاصل نمود».

متأسفانه امروزه دو کتیبۀ این کنیسا به سرقت رفته و نگارنده به هیچگونه اطلاعات دقیقی از متن کتیبه و ترجمۀ آن دست نیافت. تنها موضوع آن است که کتیبه‌ها تا سال ۱۳۸۱ که گزارش نوشته شده در دیوار کنیسا وجود داشته است. لذا هر گونه تلاش و پیگیری دربارۀ پیدا کردن این دو کتیبۀ به سرقت رفتۀ کنیسای کمال، اگر متعلق به دورۀ صفوی بوده باشند، بسیار حائز اهمیت است.

این کنیسا از لحاظ سازه‌ای همچنان سالم و پابرجا باقی مانده، اما در چند سال اخیر آسیب‌هایی ناشی از عوامل جوی و رطوبت و نم‌زدگی، باعث تضعیف بخش‌هایی از دیوارهای کنیسا شده است. همچنین ترک‌های عمیق سازه‌ای در قسمت جایگاه بانوان و پلکان ورودی به این بخش وجود دارد که ممکن است در آینده‌ای نه چندان دور باعث تخریب این بخش‌ از کنیسا شود.

این کنیسا دارای دو جایگاه پیشنماز است؛ طبق معمول یکی از جایگاه‌ها در فضا درونی است اما جایگاه پیشنماز دیگر در فضای بیرونی و حیاط کنیسا واقع شده است. کلیمیان یزد وجود این سبک از ساخت را بر اساس اقلیم یزد قلمداد می‌کنند که بر طبق آن طراحی کنیسا مانند سایر بناهای موجود در معماری سنتی یزد دارای بخش تابستان‌نشین و بخش زمستان‌نشین است. به عبارتی می‌توان چنین گفت که معماری کنیساهای یزد تحت تاثیر اقلیم گرم و خشک و برگفته از الگوهای ساخت بناهایی با الگوی حیاط مرکزی در یزد بوده و در صورت امکان و وجود فضای کافی برای ایجاد الگوی حیاط مرکزی، فضای کنیساها به دو بخش تابستانه و زمستانه تقسیم شده تا معماری کنیسا با معماری بومی در جهت آسایش اقلیمی تلفیق گردد.

منابع

– همایون، همادخت. ۱۳۸۳. گویش کلیمیان یزد (یک گویش ایرانی). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
– گزارش میراث فرهنگی استان یزد در سال ۱۳۸۱ دربارۀ کنیسای کمال یزد
– مشاهدات میدانی و مصاحبه با کلیمیان یزد