علامه حسن‌زاده کار ناتمام ملاصدرا را تمام کرد/ دلیل شب‌زنده‌داری استاد در هشتاد سالگی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، اسماعیل منصوری لاریجانی، دین‌پژوه و از شاگردان علامه حسن‌زاده آملی در گفت‌وگویی به توضیح درباره شخصیت استادش پرداخت و اظهار کرد: از شانزده سالگی با حضرت استاد آشنا شدم. آن موقع ایشان در محل زندگی ما منبر می‌رفتند. در همان جلسه اول مرا تشویق کرد، پرسیدند؛ تو که هستی و کلاس چندمی. من هم دیگر رهایش نکردم و ارتباط ما ادامه داشت. به هر حال جاذبه‌های اخلاقی و سلوکی ایشان بسیار زیاد بود و مرا مجذوب خود کرد، تا الآن هم مرا به دنبال خودش کشیده است: «رشته‌ای بر گردنم افکنده دوست/ می‌کشد هرجا که خاطرخواه اوست».

هنوز به «مرحبا» گفتنش محتاجم

وی افزود: توفیق داشتم هم از محضر علمی ایشان و هم از سفارشات سلوکی ایشان تا آنجا که ظرفیت وجودی من اجازه می‌دادند بهره‌مند شوم. خدا را شاکرم به عنوان یک شاگرد کوچک همیشه از من راضی بودند و بابت تحقیقاتی که می‌کردم از من تشکر می‌کردند و همین برای من مایه خوش‌وقتی و دلگرمی بود و حس می‌کنم هنوز هم به «اهلا سهلا» گفتن و «مرحبا» گفتن ایشان محتاجم. ارتباط سلوکی حقیر با ایشان هیچ وقت قطع نمی‌شود. اولیای الاهی وقتی از جسم رها می‌شوند ارتباطشان با زمینی‌ها و فرشیان بیشتر می‌شود: «اولیائی تحت لوایی لایعرفهم غیری»، یعنی اولیای مرا جز من کسی نمی‌شناسد و تحت پوشش من هستند. بنابراین کسی با اینها ارتباط بگیرد به ساحت ربوبی خداوند متصل شده است. این است که ارتحال برای مردان الاهی معنا ندارد.

منصوری لاریجانی در ادامه به شخصیت علمی علامه پرداخت و اظهار کرد: حضرت استاد علاوه بر آثار علمی که حدود صد و یازده عنوان آن چاپ شده است، حدود نود اثر چاپ نشده هم دارند، ولی من آثار چاپ نشده ایشان را هم مطالعه کرده‌ام و هنوز هم مطالعه می‌کنم. استاد علاوه بر این تلاش‌های علمی، چندین برابر در حوزه سلوکی زحمت کشیدند. حتی در سن هشتاد سالگی مدت بسیار طولانی شب‌ها بیدار می‌نشستند و با خدا راز و نیاز می‌کردند. گاهی به ایشان گفته می‌شد که دیگر جسم شما اجازه نمی‌دهد خودتان را اینقدر زحمت بدهید و ریاضت بکشید. ایشان پاسخ می‌داد؛ جسم فرصت خوابیدن دارد، ما باید از این لحظاتمان استفاده کنیم. وقتی خدای من «کل یوم هو فی شأن» است و هر لحظه بیدار است من چطور ساعت‌ها بخوابم.

کوشش و جوشش علامه حسن‌زاده

وی در ادامه گفت: ایشان هیچ وقت از جوشش و کوشش دست برنمی‌داشت و مدام هم می‌کوشید و هم می‌جوشید. می‌فرمود انسان به میزان کوشش خود جوشش دارد و اگر تو بکوشی، خداوند جوشش را در وجودت ایجاد می‌کند. عقل یزدانی زمانی می‌جوشد که شما اهل سحر باشید. چشمه از آن شاداب است که از دل سخره‌ها برون آمده و موانع را کنار زده است به همین خاطر همیشه جوشش دارد.

لاریجانی در پاسخ به این پرسش که چرا به ایشان لقب «علامه» داده شد، تصریح کرد: امروز علم شاخه شاخه شده است و یک انسان نمی‌تواند در چندین رشته تخصص داشته باشد ولی هر علم یک جوهری دارد؛ مثل علم ریاضی، علم نجوم. آن جوهر در اختیار ایشان بود. ایشان تلاش کرد همه آثاری را که در این زمینه‌ها وجود دارد و در اختیارش بود، مطالعه کند. علاوه بر این از علم لدن هم استفاده می‌کرد. ایشان فرمول‌هایی در زمینه ریاضی دارد که اگر در ریاضی کاربردی مطرح کنید خیلی‌ها تعجب می‌کنند.

وی افزود: مراد این است ایشان در جزئیات متخصص نبودند ولی جوهر همه علوم در اختیارش بود. گاهی ریاضی‌دان‌ها پیش ایشان می‌آمدند، ایشان می‌پرسید یک بزرگتر است یا دو؟ فکر می‌کردند شوخی می‌کند، می‌گفتند دو؛ ولی ایشان می‌گفت یک بزرگتر است چون یک معادل ندارد و همیشه یک است. یک جوهر همه اعداد است. هزار یعنی هزار تا یک. بنابراین یک معادل ندارد و همین مبنای همه محاسبات ریاضی را عوض می‌کند. استاد از این مبنا به عنوان وحدت عددی برای اثبات وحدت وجود استفاده می‌کرد. ایشان می‌گفت همانطور که ما جدول ضرب داریم، من جدول وجود شما را می‌کشم: «ما جدولی از بحر وجودیم همه/ ما دفتری از غیب و شهودیم همه/ ما مظهر واجب الوجوبیم همه / افسوس که در جهل غنودیم همه».

اسفار می‌تواند چهل تا باشد

لاریجانی درباره نوآوری و دستاوردهای علمی علامه حسن‌زاده هم توضیح داد: شاهکار ملاصدرا این بود که بین فلسفه مشایی و فلسفه اشراقی پیوند ایجاد کرد و اسمش را حکمت متعالیه گذاشت یعنی اینها را در ساحت حکمت به هم گره زد. پله‌های اولیه را هم خودش طی کرد و نظریه اسفار اربعه را مطرح کرد. علامه حسن‌زاده معتقد بود اسفار می‌تواند چهار تا نباشد، می‌تواند چهل تا باشد. در این جهت از آیه «وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْوَارًا» استفاده می‌کردند. یکی از شاهکارهای دیگرشان این بود که همه این مباحث را در ساحت آیات قرآن و روایات اهل بیت(ع) تبیین می‌کرد. ایشان کار ناتمام ملاصدرا را ادامه داد. من مفسری ندیدیم برهان و عرفان را به عنوان ظرفیت‌هایی برای تبیین آیات قرآن به کار بگیرد. شواهد قرآنی ایشان در آثارش فوق‌العاده است. علاوه بر این در ادبیات عرفانی تحول عجیب ایجاد کرد و دیوان اشعار ایشان مشتمل بر دو هزار آیه قرآن است.