مدل های دسته بندی جنبش‌های معنوی نوپدید
ادیان نیوز: جنبش‌های معنوی نوین (جمن) موضوعی است که در چند دهه گذشته بسیاری از دین‌شناسان، جامعه‌شناسان و الاهی‌دانان را به پژوهش و نظریه‌پردازی واداشته است.تنوع این جنبش ها بسیار زیاد است و تعداد آنها روز به روز بیشتر می شود، تا جایی که موسسه اینفورم در سال ۲۰۱۰ اعلام کرد که تعداد این جنبش ها در اروپا از ده هزار مورد گذشته است. با توجه به گستردگی و تنوع جمن ها نیازمند ابزارهای نظری هستیم که در فهم بهتر و مهار موضوع محققان را کمک می کند.یکی از مهمترین ابزارهای نظری برای شناسایی و تحلیل پذیر کردن موضوعات پرمصداق و پیچیده مدل های دسته بندی گوناگونی است که در پژوهش های مختلف بنابر رویکرد، چهارچوب نظری، فرضیه و اهداف تحقیق به صورت منفرد یا ترکیبی به کار می آید. در این مقاله کوتاه می کوشیم تا تعدادی از مهمترین و مفیدترین مدل های دسته بندی جمن ها را ارائه دهیم.
تاریخی
ساده‌ترین دسته‌بندی که به ذهن می‌آید، دسته بندی تاریخی است. در دسته بندی تاریخی می‌توان جمن ها را به دو صورت تقسیم کرد.
یکم: زمانی.
قرن نوزدهم، نیمه اول قرن بیستم. و دهه‌های متوالی نیمه دوم قرن بیستم به علاوه دهه اول قرن بیست و یکم. در قرن نوزدهم در آمریکا نزدیک به ۳۰۰ فرقه مسیحی نو ظهور با کلیساهای مستقل ایجاد شد. در این قرن به علت تشکیل اولین پارلمان جهانی ادیان (۱۸۹۳) و استقبال گسترده از بزرگان ادیان شرقی به خصوص ادیان هندی، میل آنها برای ارائه نوین آیین‌ها و اندیشه‌های‌شان برانگیخته شد. در نیمه دوم قرن بیستم با روی دادن جنگ جهانی دوم و احساس بحران معنویت روند پیدایش و گسترش ادیان و معنویت‌های نوظهور بیشتر شد. بنابراین دسته‌بندی زمانی پیشنهاد شده از توازن کمی برخوردار است.
این دسته بندی برای شناسایی کم فایده و برای نقد بی‌ثمر است و برای معنویت‌های کهن به کار نمی‌اید.
دوم: دوره‌‌ای.
دوره ادیان محلی. دوره توسعه در غرب با تأکید بر آمریکا و دوره توسعه جهانی.
این تقسیم بندی تا حدودی با تقسیم بندی زمانی هماهنگی دارد ولی از منظر دیگری به موضوع می‌نگرد. در قرن نوزدهم بیشتر جنبش‌های دینی و معنوی (نظیر: کلیسای وجود مقدس، کریستین ساینس و…) محلی بودند. اما از اواخر قرن نوزدهم جنبش های معنوی نوپدید که خواستگاه شرقی داشتند به غرب راه یافتند. و از اواسط نیمه اول قرن بیستم با توسعه تکنولوژی رسانه‌ای و تولیدات فرهنگی از یک سو و سیاست درهای بسته آمریکا (۱۹۱۷) از سوی دیگر جنبش‌های معنوی شرقی ابتدا در اروپا و سپس در تمام جهان گسترده شد. در همین دوره اتحادیه ملی انجیلی‌ها (۱۹۴۲) شامل ۴۳ اتحادیه کلیسایی و ۱۰۰ کلیسا تأسیس شد. و ظرفیت رسانه‌ها باعث شد که فردی مثل بیلی گراهام مطرح شود و اتحادیه مجریان (۱۹۵۶) شکل بگیرد. و او نیز مجله کریستیانتی تودی (۱۹۵۶) راه بیندازد.
این دسته بندی نیز برای شناسایی کم فایده و برای نقد بی‌ثمر است. همچنین برای معنویت‌های کهن نیز فایده‌ای ندارد.
جغرافیایی
سومین مدل، دسته بندی جغرافیایی است که صورت ابتدایی آن در کتاب آفتاب و سایه‌ها مطرح شده. در آن کتاب معنویت‌های نوظهور به هندی و آمریکایی تقسیم شده است. که مطالعات بیشتر این دسته بندی را توسعه می‌دهد. زیرا با توجه به تقدم ژاپن در تولید ادیان نوظهور، هند پس از آن قرار می‌گیرد. و نیز ادیان افریقایی گستردگی قابل توجهی دارد. افزون براینکه از جهت تقدم تولید ادیان جدید نیز آفریقا سربلند است و اولین دین نوظهور در سال ۱۵۳۰ در گواتما ایجاد شد. مدل پیشرفته و کامل‌تری این دسته‌بندی در کتاب New Religions in Global Perspective اثر پیتر کلارک آمده است، که شرح آن از این قرار است: اروپا، آمریکای جنوبی، استرالیا، آفریقای جنوبی، آفریقا و شمال صحرا، آمریکای شمالی و مرکزی، آسیای شمالی، شمال شرق آسیا و شرق آسیا.
این دسته بندی برای شناسایی مفید و برای نقد کم بهره است و برای شناسایی معنویت‌های کهن فایده اندکی دارد.
مدل والیس
این مدل تقسیم جمن‌ها از سوی والیس ارائه شده است و همیلتون آن را مفیدترین مدل دسته‌بندی در این باره می‌داند. (همیلتون.ص۳۶۶)
۱.جنبش‌های طردکننده دنیا
۲.جنبش‌های تأیید کننده دنیا
۳.جنبش‌های تطبیق کننده با دنیا
این مدل از منطقی‌ترین مدل‌هایی است که ارائه شده است و برای شناخت و نقدی جمن‌ها ظرفیت خوبی دارد، اما برای شناخت ادیان اصیل مطلب قابل توجهی ندارد. اگر چه این مدل خیلی کلی است اما روی موضوعی متمرکز شده که از اهمیت برجسته‌ای برخوردار است و مهمترین شاخص ادیان جدید و جنبش‌های معنوین نوپدید تلقی می‌شود.
کارکردی
دسته بندی دیگر از سوی گاردن میلتون ارائه شده است که تا حدود زیادی به کارکردهای این جنبش‌ها توجه دارد:
۱.ادیان قدیس متأخر: حول محور اعتقاد به الهاماتی که به یک فرد شده جمع می‌شوند و آرمان احیا و بازسازی دارند. مصداق بارز جنبش مورمون‌ها به رهبری ژوزف اسمیت. (هینلزص۱۱۱۰و۱۱۱۱)
۲.ادیان اشتراکی: حقیقت عمده در زندگی آنان چالش یک وجود اشتراکی است. (همان.ص ۱۱۱۳)
۳.ادیان متافیزیکی تفکر جدید: نهضتی بسیار التقاطی است که از خواب مصنوعی، تعالی‌گرایی نیوانگلند، اقتصاد آزاد و بالاخره بینشی اساسی مبتنی بر اینکه دین باید صورتی عملی داشته و به مسائل عمده زندگی روزمره نظیر فقر، بیماری و بدحالی بپردازد الهام می‌گیرد. (همان.ص۱۱۱۴)
۴.روانی/ روحانی: حول محور تجربه صور گوناگون پدیده‌های روانی به وجود آمدند و تحت تأثیر اندیشه‌های سوئیدنبرگ (۱۶۸۸-۱۷۷۲) هستند. (همان.ص۱۱۱۶)
۵.ادیان حکمت باستان: پیوند نزدیکی با ادیان روانی دارند و معتقد به داستانی یا افسانه‌ای هستند که آنها را به زمان‌های دوردست وصل می‌کند. (همان.ص۱۱۱۹)
۶.ادیان جادویی: ادیانی که یکی از اجزای مهم رسوم زندگی آنها پذیرش سحر و جادو است. (همان.ص۱۱۲۲)
۷.ادیان شرقی: از ادیان هندی و چینی منشعب شده و یک گرو را به عنوان رهبر معنوی خود می‌پذیرند. (همان.ص۱۱۲۹)
۸.ادیان خاور میانه: از یهودیت و اسلام منشأ گرفته‌اند. (همان.ص۱۱۳۱)
اگرچه این دسته‌بندی معیار روشنی ندارد، اما برای شناسایی مفید است و برای نقد هم فایده‌هایی دارد. همچنین برای شناسایی معنویت‌های کهن کمی به کار می‌اید.
مدل سینگر
این مدل از سوی روانشناس معروف و مناقشه برانگیزی به نام مارگرت تالر سینگر مطرح شده که آسیب‌شناسی جنبش‌های معنوی نوین همواره نام او را تداعی می‌کند.
۱.مذهبی نو مسیحی
۲.مذهبی هندو و شرقی
۳.سحری، جادویی و شیطانی
۴.روح‌گرا (معتقد به احضار ارواح)
۵.ذن
۶.نژاد‌پرستی
۷.بشقاب پرنده و سایر پدیده‌های فضایی
۸.روان‌شناسی یا روان‌درمانی
۹.سیاسی
۱۰.خودیاری، خوداشتغالی و نظام‌های روش زندگی
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد و بسیار آشفته است. اگرچه برخی از جریانهای معنوی جدید را به خوبی برجسته می‌کند و برای نقد آنها نیز ثمربخش است. در باب ادیان کهن نیز مطالبی عرضه می‌کند.
جامعه شناختی
این دسته بندی که از سوی سینگر ارائه شده ادیان را به لحاظ ساختاری کارکردی مورد ملاحظه قرار داده است.
جنبش هیرکریشنا , ارتش عیسی , پیورتانیسم , تانترا , تائوئیسم , جینیسم
ذاذن , سوکاگاکای , کلیسای اتحاد (خانواده) , کلیسای علم شناسی , لامائیسم , معبد شائولین
۲.فاقد سازمان رسمی و تاکید بر معنویت
جنبش عصر جدید , فالون دافا , رب¬النوع معنویت , ویکا , بت¬پرستی(جدید) , عرفان دون خوان , اکنکار
۳.گروه های اصلاح گر درون دینی
آپس¬دئی , بهائیت , لیگ¬های زنان , سازمان¬های مربوط به جوانان , گروه¬های مناسکی یا موسیقایی
۴.علایق مرتبط با معنویت
شفابخشی , مراقبه (مدیتیشن) , تجسّم¬بخشی , تمرین¬هایی که اغلب «رازوزانه» نامیده می¬شوند , تای چی چوان, جی کونگ , کونگ فو , وشو , یوگا , فال¬گیری , قبّالا , واسطه¬گری در احضار روح , رکیئی
۵.مهارت‌ها و خدماتی خاص که دارای بعدی روحانی
بیوفیدبک, بیوریتمس , برنامه¬ریزی [برای رفع] اضطراب زبانی , فروش تلفنی , مفسران , شرکت با مسئولیت محدود برای برنامه-ها
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد ولی اطلاعات و زاویه دید مفیدی را برای شناسایی و نقد جمن‌ها ارائه می‌دهد، در باب ادیان کهن نیز اطلاعاتی دربردارد.
محتوا نگر
به اعتقاد بهزاد حمیدیه جنبش‌های ادیان جدید در ایران، اعم از اینکه به تشکیل فرقه منجر شده باشند یا به اصطلاح الیزابت آروک در دوره تکوینی (Formative) یا نهفتگی (Dormant) باشند، به نه سنخ یا تیپ قابل تفکیکند:
۱- سنخ روشنفکری: فروکاهش دین در مقام تئوری و نظر.
۲- سنخ نبوتی: موسس مدعی پیام آوری و حامل پیام خاص برای انسان ها است. در سنخ نبوتی، می‌توان به فرقه “ایلیا” اشاره نمود.
۳- گروه‌هایی که از سنن شرقی الهام گرفته اند (مثل اشو و فرقه راجنیش، ساتیا سایی بابا، (SRF1)، مراقبه متعالی یا ( TM) و کتب فنگ شویی)
۴- گروه‌هایی که آنها را (religion –self دین سلف- دین معطوف به خود) می‌خوانند.
۵- گروه‌هایی که موفقیت‌های شخصی (اقتصادی یا غیراقتصادی، مدیریت، روابط عشقی و …) را غایت گرفته، کل زندگی را معطوف بدان می‌نمایند. عادت های میلیون دلاری برایان تریسی، عشق مورد نظر شما از هارویل هندریکس (هر دو از نشر آسیم) و برخی کتاب های فوق العاده پر فروش آنتونی رابینز از این دسته اند.
۶- گروه‌هایی که از تعالیم باطنی و علوم غریبه مشتق شده اند (گروه هایی نظیر اکنکار و در غرب نظیر بشاره، گوردیجف، اوسپنسکی)
۷- گروه هایی که بر موجودات فرازمینی، فرشتگان و (ufology بشقاب پرنده شناسی) متمرکز شده‌اند (در غرب، گروه هایی مانند جنبش رائل، دروازه آسمان)
۸- علم گرایی: عرضه دین جدید یا معنویت در قالب یک علم تجربی. دکتر بهرام الهی و کتب او در این دسته جای می‌گیرند.
۹- گروه‌هایی مبتنی بر تفسیر ویژه از متون یا مناسک دین سنتی. روشنفکران عمده و مطرح ایران نظیر عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، محسن کدیور، اکبر گنجی و …، در حال حاضر، بر فرو کاهش دین به معنویت مجتمع شده‌اند و با چرخشی آشکار از دین وحیانی دور شده‌اند (به درجات مختلف.) باز تعریف reductionist این روشنفکران از دین، در سطح بندی کارل دابلر (۱۰)، “سکولاریسم در سطح دین” تلقی می شود. عمده خصوصیات این “دین معنوی” (spirituality)، تقلیل یا محو فقه، بخش مابعدالطبیعی دین و الهیات، تاکید بر پلورالیسم دینی، قرار دادن تجربه دینی به عنوان هسته و لب شریعت، نفی اتوریته از اولیای دین و نفی تعبد است. میزان تاثیر این حوزه روشنفکری بر پیدایش فرقه‌های جدید دینی، مسئله‌ای جامعه‌شناسی و مستلزم بررسی داده‌های آماری است. لیکن، نادیده گرفتن بالکلیه تاثیر آن، چیزی جز ساده سازی مطلب نخواهد بود.
این دسته بندی نیز معیار روشنی ندارد و از این رو اقسام ارائه شده تداخل‌ها یا هم‌پوشانی‌هایی با هم دارند و بعضی اساساً قسیم‌های مناسبی نسبت به هم نیستند. مثل سه مورد اخیر اساسا از جنس متفاوت‌اند از سوی دیگر مورد یک با نهم، مورد دو با سوم و مورد چهارم با ششم منطبق است و تمایز آنها تمایز لفظی است و در مصداق همانند هستند. این دسته بندی درباب جنبش‌های جدید و مفید است و برای نقد آنها نیز کارآیی دارد اما در باب ادیان کهن اطلاعاتی دربرندارد.
غایت شناختی
این دسته‌بندی با توجه به نهایت سیر و تحول معنوی ادیان و جنبش‌های معنوی نوین از سوی حمیدرضا مظاهری سیف نخست در کتاب جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور و سپس به طور مستقل و مبسوط در کتاب تجربه‌های عرفانی در ادیان ارائه شده است.
۱.طبیعت گرایی: غایت معارف و سلوک را نیروی طبیعت می‌داند.
۱.۱. وهم‌جو: با اوهام و کاهش کارآیی ذهن هوشیار با نیروی ارتباط برقرار می‌کند.
۱.۲. واقع نگر: با تعمق در متن زندگی واقعی و از خلال واقعیت‌ها و برای بهبود زندگی با نیروی طبعیت پیوند می‌سازد.
۲.انسان‌گرایی: انسان و لایه‌های عمیق وجود او را غایت سلوک و قله معارف می‌شناسد.
۲.۱. الحادی: خالق و خدایی غیر از انسان را نام نمی‌برد و نمی‌شناسد.
۱.۱. الاهی: خالق و خدای عالم را با حقیقت وجود انسان یکی می‌داند. بعدی فراتر از اوج وجود بشر برای او تصور نمی‌کند.
۲.خداگرایی: خداوند را به عنوان موجودی مستقل و متعالی تعریف می‌کند.
۲.۱. انسان ستیز: انسان را در ستیز و کشاکش با خدا و خداوند را در جنگ با بشر می‌بیند و راه معرفت و سلوک را در خلال همین ستیزه‌ها نشان می‌دهد.
۲.۲. انسان انگار: خداوند را بسان انسانی خاکی دارای تجسم و تجسد می‌پندارد.
۲.۳. انسان باور: انسان را شایسته رفتن تا اوج و قرب خداوند می‌شناسد.
این دسته‌بندی معیار روشنی دارد برای شناسایی بخشی از جنبش‌های معنوی نوین مفید است و اما از پوشش دادن به بخشی دیگر نظیر جنبش‌هایی که صرفا در جستجوی قدرت هستند و رویکردهای متافیزیکی دارند چندان کارآمد نیست. برای نقد پشتیبان و پرثمر است. از ادیان کهن نیز تحلیل خوبی ارائه می‌دهد.
منبع‌شناسی
این تقسیم برای اولین بار دراین مقاله ارائه می‌شود.
ابراهیمی
متون مقدس دارند
ریشه سنتی دارند غیر ابراهیمی
متون مقدس ندارند (ادیان ابتدایی)
جمن‌ها
علوم جدید (روانشناختی)
ریشه سنتی ندارند
علوم غریبه (فراروانشناختی / متافیزیک)
این دسته‌بندی معیار روشنی دارد و به جهت منبع محوری برای شناخت جمن‌ها بسیار مفید است، در مقام نقد هم زمینه‌های خوبی را ایجاد می‌کند از ادیان کهن نیز اطلاعات مفیدی به دست می‌دهد.
ماهوی
این مدل تقسیم‌بندی هم برای اولین بار در این تحقیق ارائه می‌شود و معیار آن حقیقت و ماهیت جمن‌هاست. به این ترتیب جنبش‌های معنوی نوین یکی از صورت‌های زیر را دارند:
۱.دینی: اعتقادات جزمی را پیشنهاد می‌کنند.
۲.عرفانی: شهود، وحدت و فنا را در ارتباط با ارزش‌های عالی جهان‌بینی خود پیش می‌کشند.
۳.اخلاقی: صرفاً توصیه‌های رفتاری ارائه می‌دهند.
۴.روانشناختی: در تلاش اند تا مشکلات روانی مثل اضطراب، افسردگی، بی‌معنایی و سایر گرفتاری‌های روانشناختی پیروان خود را برطرف کنند.
۵.فراروانشناختی: برای دست‌یابی به نیروها و تجربه پدیده‌های خارق‌العاده می‌کوشند.
این دسته‌بندی برای شناسایی بسیار مفید و برای نقد راهنما و گره‌گشاست، اما برای تحلیل ادیان کهن به منزله ریشه پیدایش معنویت های نوظهور کمکی نمی‌کند.
تحلیل و جمع بندی
هر کدام از این دسته‌بندی‌ها مزایا و کاستی‌هایی دارند و بنابر هدف و رویکردی که در مطالعات جنبش‌های معنوی نوین اختیار می‌شود، مواردی از آن یا مدل‌های تلفیقی از میان آنها کارآیی خواهد داشت. اما در اینجا مرور تعدادی از مدل‌های دسته‌بندی در دسترس لازم بود تا ابعاد و انواع جمن‌ها شفاف شود و در روند موضوع‌شناسی بتوانیم به نگرشی جامع و فراگیر نسبت به آنها دست پیدا کنیم و در نهایت تعریفی از آنها ارائه دهیم.
منابع
۱.حمیدرضا مظاهری سیف. جریان شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور. قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. ۱۳۸۷
۲.حمیدرضا مظاهری سیف. تجربه‌های عرفانی در ادیان. قم:بوستان کتاب. ۱۳۸۸
۳.جان ر. هینلز. رهنمای ادیان زنده. ترجمه عبد الرحیم گواهی. قم:بوستان کتاب. چاپ سوم. ۱۳۸۷
۴.محمد تقی فعالی. آفتاب و سایه‌ها.
۵.تیپولوژی ادیان جدید در ایران، حمیدیه
۶.ملکم همیلتون. جامعه‌شناسی دین. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول ۱۳۷۷.
۷.برایان ویلسون. جنبش‌های نوین دینی. مترجم: قلی پور. مشهد: انتشارات مرندیس. چاپ اول ۱۳۸
۸.جان آر، هینلز. فرهنگ ادیان جهان. ترجمه گروه مترجمان. انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب. ویرایش دوم چاپ اول ۱۳۸۶
۹.Encyclopedia of New Religious Movements. Edited by. Peter B.Clarke. London and new york, Routledg, 2006.
۱۰.New Religions in Global Perspective A study of religious change in the modern world. Peter B.Clarke. London and new York.
منبع: مفام