تاریخ اسلام در اوکراین از طریق مهم‌ترین مساجد آن

به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)، شاید تاریخ غنیِ اوکراین به ویژه مسأله وجود مساجد در آنجا خیلی در سطح وسیع شناخته شده نباشد اما باید دانست که در دوران حکمرانی حکومت شوروی سابق، حدود ۱۵۰۰ مسجد در اراضی شوروی وجود داشته است. هرچند که تا به امروز از تعداد این مساجد کاسته شده است، اما هنوز هم مساجد برجسته و معروفی از میان آن‌ها باقی مانده‌اند که جملگی در برابر یک قرن جنگ، انقلاب و منازعه دینی، مقاومت کردند.

اسلام زمانی به صورت رسمی وارد اوکراین شد که حکامِ مغولِ آن (معروف به خاناتِ حاکم بر اردوی زرّین) در اوایل قرن چهاردهم به دین اسلام گرویدند. با این حال، پس از فروپاشی امپراتوری مغول‌ها در اواخر قرن پانزدهم، حکومتِ «خانات کریمه» روی کار آمد و بدین‌ترتیب، تاتارها یعنی نوادگان مغول‌ها قدرت را به دست گرفتند. «خانات کریمه» در ابتداء یک حکومت مستقل بود اما پس از مدتی تحت سیطره امپراتوری عثمانی قرار گرفت.

این حکومت سپس به امپراتوری روسیه ملحق شد. پس آنکه «خانات کریمه» به روسیه ملحق گردید، جوامع مسلمان در «کریمه» به صورت تدریجی حرکت خود به سمت بخش‌های دیگری از اوکراین به ویژه شهرهای جنوبی و شرقی نظیر «دونتسک»، «لوهانسک» و «خارکوف» را آغاز کردند و به این شهرها منتقل شدند. در حال حاضر، «خارکوف» مرکز جنگِ امروز روسیه علیه اوکراین محسوب می‌شود؛ یعنی درست جایی که تاتارها در اوایل سال ۱۸۴۰ در آنجا استقرار یافتند.

شهر «اودسا» از اهمیت ویژه‌ و بسزایی برخوردار است؛ به ویژه اینکه مرکز حرکت به سمت عربستان در سفر حج نیز بوده است. با این‌حال، پس از آنکه این شهر در سال ۱۷۸۳ به امپراتوری روسیه ملحق شد، روس‌ها تمام تلاش خود را به کار بستند تا از نفوذ و تأثیرگذاری اسلام در آنجا ممانعت به عمل آورند.

باید به این مسأله نیز اشاره کرد که برخی از مساجد در اوکراین به کلیسا تبدیل شدند. ازجمله می‌توان به مسجد جامع «المفتی» در شهر «تئودوزیا» اشاره کرد که در اطراف دریای سیاه واقع شده است. این مسجد در دوران حکمرانی روس‌ها برای مدتی به یک کلیسای کاتولیک تبدیل شد. با این وجود، در سال ۱۹۹۸ بود که بار دیگر به اصلِ خود به عنوان یک مسجد بازگردانده شد.

«نیکول نور کانکال» که یک مورخ هنر است، تصریح می‌کند: «علیرغم اینکه امروز تنها ۱۶۰ مسجد در اوکراین به چشم می‌خورد، اما باید گفت که این کشور پیشتر ۱۴۷۴ مسجد سنتی داشته است. در زمان حکمرانی بلشویک‌ها و پس از انقلاب ماه اکتبر سال ۱۹۱۷ مسلمانان و پیروان دیگر ادیان نیز همچون مسیحیان با ظلم و ستم بسیاری مواجه شدند». در زمان حکمرانی «ژوزف استالین» رهبر اتحاد شوروی بود که مساجد بسته شدند و تاتارهای «کریمه» به آسیای میانه تبعید گشتند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تأسیس «اوکراینِ مستقل»، مسلمانان این سرزمین یک بار دیگر سربرآوردند و پس از آن، مساجد در آنجا یکی پس از دیگری بازگشایی شدند.

در همین‎‌حال، به تمامی تبعیدشدگان اجازه داده شد تا به سرزمین خود بازگردند. با وجود اینکه شمار مسلمانان در اوکراین همچنان اندک است و تقریبا ۱ درصد از مجموع جمعیت آنجا را دربر می‌گیرد اما با این حال، حضورِ دین در مساجدِ واقع در سراسر این کشور به صورت کاملا پُررنگ به چشم می‌خورد.

در ادامه برخی از مهمترین مساجد در اوکراین را معرفی می‌کنیم؛

مسجد «ازبک هان» در شهر «سِتاری کریمه»

این مسجد در سال ۱۳۱۴ و در زمان حکمرانی فرمانده مغولی یعنی «ازبک هان» احداث شد. در حقیقت، مسجد مذکور قدیمی‌ترین مسجد در شرق اروپا به شمار می‌رود. احداث این مسجد با گرایش بیش از پیش مغول‌ها به اسلام در اروپای شرقی و نیز خاورمیانه، همزمان شد.

مورخان در خصوص چرایی انتخاب دین اسلام توسط مغول‌ها، علل و عوامل متفاوتی را مطرح می‌کنند. با این حال، می‌توان گفت که برخی به دلیل علل و عوامل روانی و برخی دیگر برای تحقق منافع سیاسی، این دین را انتخاب کردند. در برخی از موارد، هم‌پیمانان و متحدانِ ترک‌تبارِ رهبرانِ مغول، مسلمان بودند.

۱۸ سال پس از احداث مسجد مذکور، مدرسه‌ای احداث و به دیوار جنوبی مسجد متصل شد. از همین روی، مسجد «ازبک هان» شهرت بیشتری نزد عموم پیدا کرد. اگر ساختار معماری این مسجد دارای طرح‌های چشمگیر «مقرنس» [یکی از عناصر تزئینی معماری] نبود، مانند یک ساختمان آجری ساده به نظر می‌رسید.

پس از آنکه این مسجد در دوران حکمرانی اتحاد شوروی به ویرانه تبدیل شد، فرایند ترمیم و بازسازی آن در سال ۲۰۱۷ آغاز گشت. لازم به ذکر است که در هنگام بازسازی مسجد مذکور، از طرح‌های معماری عربی جدید استفاده و بهره‌برداری شد.

مسجد جامع «الجمعه» در شهر «یوپاتوریا»

مسجد جامع «الجمعه» توسط «دِولِت گرای اول» رهبر «کریمه» و همپیمان عثمانی‌ها در اواسط قرن پانزدهم احداث شد. می‌توان از معماری این مسجد به عنوان نمونه‌ای از معماری متأثر از الگوی عثمانی‌ها یاد کرد. پس از آنکه «دولت گرای اول» در جریان سلسله عملیات‌های نظامی علیه نیروهای روسی در دوران حکمرانی خود متحمل شکست شد، به برخورداری از گرایشِ مفرط ضد روسی معروف گشت. گفته می‌شود که پس از شعله‌ور شدن آتش جنگ در «کریمه»، مسجد جامع «الجمعه» به طور کامل ویران شد.​

«دولت گرای اول» از معمار مشهور عثمانی به نام «سِنان» برای ساخت و احداث این مسجد استفاده کرد. «سِنان» کسی است که مسجد «سلیمانیه» در «استانبول» و پل «موستار» در بوسنی را ساخته است. مسجد جامع «الجمعه» به صورت چندگنبدی طراحی شد و کار ساخت آن در سال ۱۵۶۴ به اتمام رسید.

در واقع، این تنها مسجد در «کریمه» بود که به این شکل ساخته شد. در گنبد اصلی مسجد ۱۶ پنجره وجود دارد که نور از طریق آن‌ها به صحن اصلی ساطع می‌شود. این مسجد تاکنون بارها طی چند نوبت ترمیم و بازسازی شده است. به عنوان نمونه، در زمان حکمرانی اتحاد شوروی در سال ۱۹۷۰ مسجد مذکور ترمیم و بازسازی شد. حاکمان کمونیست اوکراین، مسجد «الجمعه» را به یک موزه تبدیل کردند. با این حال، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۰، این مسجد هویت دینیِ اصلی خود را بازیابی کرد.

مسجد «سلطان سلیمان» در شهر «ماریوپل»

این مسجد به افتخار «سلطان سلیمان» پادشاه عثمانی و همسرش، ساخته شد. در ساخت این مسجد از طرح‌های معماری عثمانی و تاتاری به صورت مشترک استفاده شد. مسجد «سلطان سلیمان» یکی از زیباترین مساجد اوکراین به شمار می‌رود و در کنار دریای «آزوف» در شهر «ماریوپل» واقع شده است.

محدوده مسجد «سلطان سلیمان» یک منطقه گردشگری در شهر ساحلی «ماریوپل» است.

پس از حمله نظامی کنونی روسیه به کشور اوکراین، گزارش‌های غیردقیق و البته تأییدنشده‌ای پیرامون آسیب دیدن این مسجد در نتیجه بمباران هوایی روس‌ها منتشر شد.

با این حال، مسئولان و متولیان مسجد اعلام کردند که بمب‌های شلیک‎‌شده در فاصله ۷۰۰ متری از ساختمانِ مسجد فرود آمده‌اند و به خودِ مسجد اصابت نکرده‌اند. گفته می‌شود که در ساخت این مسجد از الگوی مسجد «سلیمانیه» در شهر «استانبول» ترکیه استفاده شده است.

«صالح جیهان» تاجر و سرمایه‌گذار ترکیه‌ای با حمایت‌های مالی خود موجب شد تا این مسجد در سال ۲۰۰۷ درب‌های خود را به روی نمازگزاران بگشاید. پس از آن، مرکز امور دینی ترکیه، امام جماعت مسجد را مشخص و تعیین کرد.

مسجد «الرحمه» در شهر «کی‌یف»

مسجد «الرحمه» در سال ۲۰۰۱ در شهر «کی‌یف» پایتخت اوکراین احداث شد. این مسجد وسعت زیادی دارد. مساحت آن به ۳۲۰۰ متر مربع می‌رسد و دارای ۳ صحن است. طبق گزارش‌های منتشرشده، مسجد «الرحمه» برای حضور ۳ هزار نمازگزار در آن گنجایش دارد. مناره‌های مسجد نیز تا ۲۷ متر در آسمان ارتفاع دارند.

مسجد «الرحمه» در نزدیکی رشته‌کوه‌هایی واقع در منطقه «تراتاکا» قرار دارد. «تراتاکا» در واقع منطقه‌ای است که اهالی جامعه تاتاری «نیژنی نووگورود» از سال ۱۸۴۰ در آنجا سکونت گزیدند. اهالی «تراتاکا» عادت داشتند نماز را در منزل یکی از ائمه جماعت در این منطقه اقامه کنند اما گفته می‌شود که در سال ۱۹۱۳ حاکم محلی آنجا یعنی «میخائیل سوکووکین»، سنگ بنای ساخت اولین مسجد در «کی‌یف» را بنیان نهاد. با تمامی این‌ها، چندین دهه جنگ، خونریزی، درگیری، انقلاب و … موجب شد تا کار ساخت مسجد در «کی‌یف» به سرانجام نرسد. از همین روی، کار ساخت مسجد «الرحمه» رسما در سال ۱۹۹۴ یعنی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد.

مسجد جامع «خارکوف» در شهر «خارکوف»

مسجد جامع «خارکوف» در سال ۲۰۰۶ در موقعیت جغرافیایی یک مسجد قدیمی دیگر که در سال ۱۹۰۶ احداث شده بود، ساخته شد. این مسجد قدیمی در سال ۱۹۳۶ توسط نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی ویران شده بود. جامعه مسلمان (متشکل از نوادگان تاتارها و سربازان باشقیر) ساکنان شهر «خارکوف» را تشکیل می‌دهند؛ کسانی که در در جریان جنگ میان روسیه و ترکیه در سال ۱۸۷۷ به آنجا منتقل شدند و ترجیح دادند تا همانجا هم باقی بمانند.

کمونیست‌ها در سال ۱۹۳۶ مسجد «خارکوف» را به بهانه مسدود کردن جریان آبِ رودخانه تخریب کردند.

در دوران حکمرانی «ژوزف استالین»، مسئولان کمونیست اتحاد جماهیر شوروی مدعی شدند که مسجد شهر «خارکوف» از جریان یافتن آب رودخانه «لبان» جلوگیری می‌کند و باید هرچه سریعتر تخریب گردد. مسئولان کمونیست اعلام کردند که باید به جای مسجد «خارکوف» منازل مسکونی احداث شود. در سال ۱۹۹۹ بود که کار بازسازی مسجد بر اساس همان طرح‌های معماری پیشین آغاز گشت.

مسجد «السلام» در شهر «ادوسا»

گفته می‌شود که شهر «اودسا» در قرون وسطی و در اواسط قرن پانزدهم در موقعیت جغرافیایی یکی از مستعمره‌های تاتارها احداث شده است. این شهر در حد فاصل میان قرن‌های شانزدهم و هجدهم به دژی مستحکم برای عثمانی‌ها تبدیل شد. پس از آن، جامعه مسلمان در آنجا رشد پیدا کرد و شکوفا شد. در قرن نوزدهم یک معمار آذربایجانی برجسته و مشهور به نام «کربلایی صفی‌خان قره‌باغی» مسجدی را در مرکز شهر تأسیس کرد و زمینِ مجاور آن به قبرستان مسلمانان تبدیل شد.