به بهانه انتشار کتاب «رویکرد تعلیل مداری در اجتهاد» تحلیلی بر حلقه اتصال اسلام سنتی با اسلام روشنفکری

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، انتشار کتاب «رویکرد تعلیل مداری در اجتهاد» پژوهشِ حجت الاسلام والمسلمین سید ابوالحسن نواب را می توان در راستای تعمیق، توسعه و تداوم ایده امام موسی صدر در ارائه مقاله «روح الشریعه الاسلامیه و واقع التشریع الیوم فی العالم الاسلامی» در هشتمین کنگره «التعرف علی الفکر الاسلامی» در سال ۱۹۷۳میلادی/۱۳۵۱شمسی الجزایر دانست. ارائه آن مقاله سبب شد تا امام موسی صدر به عنوان «نجم مؤتمر» معرفی شود و بر همین اساس می توان این اثر را به عنوان «نجم آثار» و پژوهش های دانشگاه ادیان و مذاهب در سال ۱۴۰۱ معرفی کرد. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو به معرفی این نظریه و مفاد این کتاب خواهیم پرداخت.

یکم. شریعت، از ارکان اصلی دین است که از طرفی به اوامر آسمانیان وابسته و از سویی دیگر با نیازهای سیّال زمینیان پیوند خورده است. شریعت اسلام هدفمند است و احکام آن، داراى مقاصد و عللى است. در موارد متعددی در منابع دینى مقاصد و علل احکام شرعی اشاره شده است. عقل، بناى عقلا، شئون بیان نصوص قرآن و روایات، از راه هاى تشخیص مقاصد شریعت شمرده شده اند. رابطه تنگاتنگ شریعت و مقاصدش، این پرسش را ایجاد مى‏کند که مجتهد در مقام استنباط تا چه حدّ می تواند به مقاصد شریعت تکیه کند؟ مهمترین کارکرد اجتهاد پویا و تمایز آن با اجتهاد راکد دقیقاً در کاربست نظریه تعلیل گرایی وجود دارد. به عبارتی دیگر اجتهاد پویا در نسبت سنجی میان قوانین ثابت و متغییر در بستر تعلیل گرایی و فقه المقاصد نهفته شده است. رسالت اصلی اجتهاد تعلیل گرا، نو به نوکردن احکام دین در پرتو مقتضیات زمانه و ارائه نسخه ای کارآمد از فقه در دنیای معاصر است. از جهت تشبیه معقول به محسوس، گزافه نیست اجتهاد تعلیل گرا را به عنوان قلب ایده «فقه نظام ساز» معرفی کرد.

دوم: چنانچه جریان شناسان تصریح کرده اند: «التقاط» و «مُدگرایی» دو آسیب روشنفکری دینی هستند. این دو آفت، بیماری صنفی روشنفکرانند؛ چنانچه «سِل» بیماری حرفه ای معدن کاران و «کرونا» بیماری صنفی مدافعان سلامت. اسلام سنّتی با حرکت در ظِلّ فقه المقاصد می تواند این دو آفت روشنفکری را به حداقل برساند. اتّخاذ رویکرد تعلیل مداری در شریعت همچنین می تواند زمینه همگرایی و تفاهم بیشتر دو جریان روشنفکر و سنّتی را فراهم آورد. اگر مدّت ها پیش تقریری جامع از تعلیل گرایی در اجتهاد ارائه می شد؛ شاید زمینه تعارض دو طیف اسلام شناس به حداقل می رسید. اینجاست که می توان جایگاه تعلیل مداری در جریان شناسی اجتهاد را در مرتبه «التیّار بین التیّارین» معرفی کرد. امروزه سخن گفتن از المنزله بین المنزلتین واصل بن عطا رنگ و لعابی ندارد و شاید برترین مصداق منزله بین المنزلتین در دوران معاصر را در منزلت تعلیل گرایی بین دو طیف سنّتی و روشنفکر معرفی کرد. فقه المقاصد – چنانچه در این اثر منقح شده است – به عنوان حلقه پیوند عمیق بین دو جریان روشنفکری وسنّتی است و موجب همپوشانی بیشتر این دو جریان خواهد شد.

سوم. این کتاب به طور کلی در شش بخش و نوزده فصل و هشت گفتار تنظیم شده است. در بخش نخست مباحث تاریخی و حدیثی ناظر به علل الشرایع و قلمرو آن بررسی شده است. در این کتاب به خوبی تمایز میان تعلیل گرایی با قیاس بررسی شده است. چهار دیدگاه اصحاب ائمه (علیهم السلام) در مواجه با قیاس و تأکید بر نمونه عینی روش شناسی مدرسه جبل عاملِ قرن هشتم در بکارگیری تعلیل گرایی در این بخش به خوبی ارائه شده است. بررسی اقوال علما در این مکتب شواهد متعددی بر این امر است. گونه شناسی مناط احکام و تعلیل گرایی در بین معاصرین از محمد جواد مَغنیه (سیّد محمّدباقر صدر، فضل الله، شمس الدین وآیت الله سیستانی و.. در عرب زبانان حوزه های شیعی) گرفته تا شهیدمطهری (محمّدتقی مدرسی، یوسف صانعی، حسینعلی منتظری و ابوالقاسم علیدوست و.. در متفکران فارسی زبان شیعه) به دقت بررسی شده است. نقاط ضعف وقوّت این دیدگاه ها پس از نقدوبررسی درپایان این بخش آمده است.

چهارم: تمهیدات نظری تعلیل گرایی با عنوان «زمینه ها» بخش دوم این اثر را تشکیل داده است. نسبت سنجی حکمت با علّت منصوص و غیر منصوص، دقّت در مذاق شارع و روح تشریع در اسلام و تمایز آنها با قیاس باطل و بررسی ادله مثبتین ومانعین تمسک به علّت منصوص به عنوان نقطه ثقل این کتاب معرفی و در بخش های دوم و سوم این اثر جای گرفته است.

پنجم: توجه به جایگاه تعلیل گرایی در حوزه های متعدد اجتهاد ازتعادل وتراجیح گرفته تا باب تزاحم وتعارض و نهایتا اعتبار سنجی تنقیح مناط در بخش چهارم و پنجم سبب شده تا چتر رویکرد تعلیل مداری حوزه های متنوع فقهی – اصولی را پوشش دهد.

ششم. هر چند روشنفکران می توانند ارتباط خوبی با داده های این کتاب برقرار کنند؛ ولی سبک و سیاق نظریه پردازی کتاب «رویکرد تعلیل گرایی در اجتهاد» بر طبق استانداردهای استدلال فقه سنّتی یا جواهری است. با دقت در روش شناسی ارائه این نظریه شیوه «موجودیّت مقتضی» و «مفقودیّت مانع» به طور تلویحی در سرتاسر کتاب لحاظ شده است. مصنّف به ظرافت پنج بخش نخست کتاب را به موجودیّت مقتضی نظریه و ششمین بخش کتاب را به مفقودیت مانع تعلیل گرایی اختصاص داده است تا نظریه مقاصدی به طور کامل منقّح شود. بدین ترتیب در ششمین بخش این کتاب، چالش های «تبعیه الاحکام للاسماء»، مانع نهی استفاده از قیاس و اتهام تأسیس فقه جدید بررسی شده است. رابطه اجتهاد تعلیل محور و سکولاریسم درآخرین فصل این کتاب درصدد پاسخ به شبهه از بین رفتن دینداری وحرکت به سمت سکولاریسم در اثرپذیرش رویکرد تعلیل مداری است.

النهایه:

با توجه گردآوری نظریات متعدد «تعلیل گرایی» در مکانیزم اجتهاد پیشنهاد مطالعه دقیق و نقد و بررسی گزاره های این کتاب و انجام پژوهشهای تطبیقی این نظریه با نظریات سایر مقاصدی های جهان اسلام را در قالب محصولات دانشجویی به اندیشوران، طلاب، دانشجویان و فقه پژوهان مورد تأکید قرار می دهیم. ترویج این گفتمان در دنیای معاصر زمینه همگرایی بیشتر و تشریک مساعی اندیشوران جهان اسلام در جهت ارائه نسخه کارآمد از دین را بوجود خواهد آورد.