نقش امام سجاد(ع) در هدایت بخشی انقلاب ها

از این رو مى‏توان روزگار زندگى امام سجّاد علیه السلام به ویژه اندکى پس از واقعه عاشورا را عصر قیام ها و انقلاب ها نامگذارى کرد.

انقلاب به معنى کلّى خود، مردم را از تاریکی هاى جمود و نادانى و ستم به روشنایىِ حرکت، عقل و عدالت ‏هدایت مى‏کند که ویژگى ‏و شاخصه زندگى پیامبران و امامان و بندگان نیک خداوند گشته است.

از آنجا که انقلاب زنگار غفلت و بى تفاوتى را از دل مى‏زداید و ابرهاى درهم و تاریک ستم و تجاوز را از تشکیلات ‏انقلابیون دور و پراکنده مى‏سازد، و کابوس طغیان و تباهى را از جامعه ریشه کن ‏مى‏کند، مسئولیّت هر رزمنده و نشان حقانیت هر فرد با کرامت و با شرف مى‏گردد. از این روست که وحى نیز در ضمن تعبیر “قیام براى خدا”بر هدف انقلاب ها تأکید کرده است. خداوند متعال مى‏فرماید: (قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَهٍ أَن تَقُومُوا للَّهِ‏ِ.

“بگو همانا شما را به یک سخن پند مى‏دهم آن که به خاطر خدا قیام کنید…”

و نیز مى‏فرماید: (قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ للَّهِ‏ِ. “نگهداران عدالت باشید و براى خدا گواهى دهید.”

همچنین وضعیّت انقلاب هایى که به برکت شهادت امام حسین‏ علیه السلام، تمام‏ آفاق دیار اسلام را فراگرفته بود، به هویّت و رنگ و روح و ارزش نیاز داشت تا در ضمیر امّت استوار گردد و همچون بارقه‏اى زود گذر و طوفانى‏ گذرا از پرتو افشانى و حرکت باز نایستد. این انقلاب مى‏بایست راهى، ‏مکتبى و مستقیم براى خود برگزیند تا آلت دست افراد آزمند یا متهورى ‏همچون عبداللَّه بن زبیر، که از انقلاب به بدترین شکل سوء استفاده ‏مى‏کردند، قرار نگیرد.

ابن زبیر پس از شهادت امام حسین‏علیه السلام به منبر مى‏رود و بر آن‏ حضرت‏ درود مى‏فرستد و قاتلش را لعن کرده و آنگاه یزید را از خلافت خلع ‏مى‏کند؛ امّا همین که پایه ‏هاى حاکمیتش را مستحکم مى‏پندارد، کینه خود را با اهل بیت پیامبر آشکار مى‏گرداند و حتّى بر پیامبر صلى الله علیه وآله هم درود نمى ‏فرستد.

شاید بتوان گفت که این حیاتى ترین نقش رهبرى بود که امام‏ سجّادعلیه السلام بدان همّت گمارد. این نقش هیچ گاه پیامد وضعیّت مزاجى ‏و جسمانى امام نبود و یا ربطى به این نداشت که مثلاً آن ‏حضرت خود شاهد وقایع فاجعه آمیزى همچون واقعه کربلا بوده و آن واقعه در وى ‏تأثیر بسیار نهاده و جز گریه و شیون و زارى در طول زندگى خود، دست ‏به کارى دیگر نزده است!.

آرى، واقعه کربلا “عاشورا” در روح بزرگ آن‏ حضرت اثرى ژرف از خود بر جاى نهاد. امّا نباید فراموش کرد، که امام معصوم تکلیف الهى ‏خویش را انجام مى‏دهد. نه آنچه را که حالت هاى روحى روانى اش بر وى ‏مقرّر مى‏دارند. دلیل ما بر این امر آن است که امام زین العابدین که روح ‏بزرگوارش به تهجد و گریه عجین گشته پس از شهادت پدرش، همراه با حضرت زینب پیام رسان عاشورا مى‏شود. آیا مى‏دانید پیام عاشورا چه ‏بود؟؛ این پیام، پیام زخم هاى فردى انقلابى، و خونى جوشان، و دردى ‏طغیانگر و قیامى آرام ناپذیر بود. مگر خطبه آتشین آن ‏حضرت در میان ‏کوفیان، آن هم پس از گذشت سه روز از فاجعه کربلا را نشینده‏اید که چه ‏سان احساس همدردى آنان را برانگیخت و از دل هایشان زنگار ترس ‏و تردید را زدود تا آنجا که مردم به آن‏ حضرت گفتند: هر چه مى‏خواهى ‏به ما فرمان ده. مطیع فرمان توییم. ما یزید را خواهیم گرفت و از کسانى‏که به تو و ما ستم کرده‏اند، بیزارى مى‏جوییم.

امّا آن‏ حضرت به آن ها فرمود: “درخواست من از شما این است که نه با ما باشید و نه بر ما”.

اینک به قسمتهایى از این سخنرانى پر شور و انقلابى گوش فرا دهید.

امام سجّاد علیه السلام به مردم اشاره کرد. همه ساکت شدند. آنگاه خدا را ستود و بر پیامبر صلى الله علیه وآله درود فرستاد و فرمود:

“اى مردم! هر که مرا مى‏شناسد، خوب مى‏داند که من کیستم و آن که مرا نمى ‏شناسد، اینک خودم را به او معرفى مى‏کنم. من على پسر حسین پسر على ‏هستم. من پسر کسى هستم که در کنار رود فرات سر بریده شد. من پسر کسى ‏هستم که حرمتش دریده شد و ثروت و دارایى‏اش به یغما رفت. پس شما با کدامین چشم به ‏رسول‏خدا صلى الله علیه وآله مى‏نگرید، آن هنگام که به‏ شما مى‏فرماید: عترتم‏ را کشتید و حرمتم‏ را دریدید پس ‏از امّت من ‏نیستید” سپس‏آن‏ حضرت ‏گریست.

و نیز هنگامى که آن‏ حضرت را به اسیرى نزد ابن زیاد بردند، با وى که ‏مى‏پنداشت تا ابد بر خط مکتبى پیروز شده، به ستیز برخاست و فرمود:

“به زودى ما و شما در پیشگاه خداوند خواهیم ایستاد و مورد پرسش ‏قرار خواهیم گرفت. آنگاه شما چه پاسخى خواهید داد؟ ولى، به خاطر دشمنى‏ با جدّ ما به دوزخ برده خواهید شد”.

زمانى که ابن زیاد آهنگ قتل امام را کرد، آن‏ حضرت به او فرمود:

“آیا تو مرا به قتل تهدید مى‏کنى؟! مگر نمى‏دانى که قتل براى ما عادت ‏است، و شهادت، کرامتى براى ما از جانب خداوند است”.

موضع گیرى آن‏ حضرت در برابر طاغوت و جنایتکار بزرگى مانند یزید که از هیچ جنایت زشتى در سال هاى کوتاه حکومتش فرو گذارى نکرد، اوج مبارزه و نمونه‏اى والا در جهاد با کلمه به شمار مى‏آید.

یک بار دیگر نیز، زمانى که خطیب یزید در مسجد جامع اموى، اهل‏بیت پیامبر علیهم السلام را مورد دشنام و ناسزا قرار داد، امام سجّاد به پاسخ گویى‏ برخاست و گفت:

“واى بر تو اى سخنران! خشنودى مخلوق را به خشم خالق خریدى ‏و دوزخ را جایگاه خود گردانیدى!”

سپس به یزید نگاه کرد و از او خواست که بر منبر رود. یزید چاره‏اى ‏جز قبول درخواست امام نداشت. چون امام سجّاد علیه السلام بر منبر قرار گرفت ‏آن خطبه بلیغ را که هنوز صداى آن در جهان انعکاس دارد، ایراد کرد.

وقتى طاغوت عراق، حجاج بن یوسف ثقفى، خانه کعبه را ویران کرد امام سجاد علیه السلام به او گفت “اى حجاج! آهنگ بناى ابراهیم و اسماعیل‏کردى و آن را در کوى و خیابان افکندى و به یغمایش بردى. انگار مى‏پندارى که این میراث توست”. حجاج با شنیدن این سخنان بر فراز منبر رفت و مردم را سوگند داد که هر چه برده‏اند باز پس بیاورند.

بنابراین ‏شجاعت، خوى و خصلت امام چهارم بود امّا شرایطى که آن‏ حضرت در آن به سر مى‏برد، از کمبود انقلاب و شجاعت خبرى نبود. زیرا واقعه‏کربلا، ضمیر امّت را از شجاعت آکنده بود در عوض این دوران به ویژگى ‏ایمانى که مرتبط با انقلاب و اهداف ارزشمند آن بود، نیاز شدید داشت، و از همین رو، امام کوشش خود را به این سمت متوجّه کرد! برخى از ساده اندیشان مى‏پندارند که این امر، از شخصیّت امام سجّاد علیه السلام نشأت‏ مى‏گیرد چنان که در باره پیامبران نیز معتقدند که فداکارى ابراهیم و صبر نوح و تندى موسى و زهد عیسى‏ علیهم السلام و اخلاق حضرت محمّد صلى الله علیه وآله و دیگر صفات متمایز هر یک از فرستادگان خدا، ویژگى خاصّ شخصیتى آنان و معلول حالات مزاجى ایشان بوده است. حال آنکه اینان از یاد برده‏اند که ‏خداوند خود آگاه تر است که رسالت خویش را در کجا قرار دهد. در واقع ‏خداوند هر کجا حکمتش اقتضا کند رسالت خویش را همان جا مى‏نهد.

ویژگی هایى که از هر یک از پیامبران ظاهر شده، مطابق با شرایطى ‏بوده که در آن مى‏زیسته و نیز طبق روحیه مردمانى بوده که با آن ها سروکار داشته‏اند.

تا آنجا که اگر فرض کنیم پیامبرى در مقام و موقعیّت پیامبرى دیگرمبعوث مى‏شد، بدون ذره‏اى کم و کاست همان رفتارى را پیش مى‏گرفت‏که آن پیامبر صلى الله علیه وآله در پیش گرفته بود.

هر یک از ائمه همچون انبیا، برنامه‏اى داشته‏اند که مطابق آن عمل ‏مى‏کرده‏اند و این برنامه در ضمن سیاق تاریخى که در آن مى‏زیسته‏اند، طراحى شده بود.

امام سجّاد علیه السلام نیز بر مبناى این برنامه الهى عمل کرد. زندگى ‏آن ‏حضرت قلّه عبادت و زارى به درگاه خدا و نشر روح ایمان در جامعه و تربیت مردانى بزرگ همچون زهرى و سعید بن جبیر و عمر بن عبداللَّه ‏سبیعى و… در زهد و تهجد بود.

بدین سان برنامه امام سجّاد علیه السلام راه امامتش را ترسیم کرده بود. برنامه‏ آن ‏حضرت تأکید بر بُعد روحى بود مضافاً آنکه آن‏ حضرت طلایه دار دیگر امامان در حوادث دشوار پس از خود بود با این تفاوت که نیاز به این بُعد روحى در زمان امام زین العابدین بیشتر احساس مى‏شد و براى همین ‏آن ‏حضرت نیز بیشتر در این جهت تلاش مى‏کرد. امّا پرسش اینجاست که: امام از چه راهى براى رسیدن به این‏ هدف بزرگ استفاده کردند؟.

از آنجا که ائمه هُدى، براى تمام نسل ها در هر دیار و دوره‏اى مشعل هاى ‏فروزان حقّند و از آنجا که شرایط حاکم بر یک دیار و دوره با آن چه بر دیار و دوره‏اى دیگر تفاوت دارد و از آنجا که خداوند، رسالت هاى خویش‏ را با بر انگیختن حضرت محمّد صلى الله علیه وآله و جانشینان معصوم حضرتش پایان ‏بخشیده است، پس حکمتش اقتضا مى‏کند که سیره هر یک از آنان جهت ‏هدایت با روشى خاص متمایز باشد، تا روش هاى گوناگون آنان، گنجینه‏اى ‏پر بار براى مردم باشد. تا هر کس مطابق با خود و شرایط ویژه‏اى که در آن ‏به سر مى‏برد، از آنها بهره گیرد.

شیوه ایمانى امام على بن الحسین ‏علیهما السلام همان شیوه‏اى است که به طور کلى با شرایطى که اینک در برخى از کشورهاى ما به چشم مى‏خورد، تناسب دارد. زیرا خداوند حالت انقلابى را به ما ارزانى داشته که این ‏حالت همواره به روح ایمانى روز افزون، نیازمند است تا مبادا انقلاب از راه مستقیم و دینى خویش جدا گردد، و سیاست، منافع و شرایط آن، طهارت ایمانى را که تلاش گران راه خدا بدان نیازمندند از بین ببرد.

صحابى مشهور پیامبر صلى الله علیه وآله، جابر بن‏ عبداللَّه انصارى در باره امام سجّاد گفته است: در فرزندان پیامبران کسى را چون على بن الحسین ندیدم!.

ثانیاً: تربیّت نسلى از علماى ربّانى که آنان نیز به نوبه خود دانشمندان، انقلابیون و بندگان صالح را تربیت کردند. بدین سان تعالیم امام از طریق ‏جان هاى پاک سلسله وار به دیگران انتقال مى‏یافت.

در میان این افراد، مردانى از عرب و موالى بودند و هر یک داستان ‏و تاریخى براى خود داشتند.

الف – سعید بن جبیر یکى از این تابعین بود که روح ایمان را از امام ‏زین العابدین ‏علیه السلام بر گرفته بود. او در عبادت و جهاد سر مشق بود و به”بصیر العلماء” شهرت داشت. تمام قرآن ‏را در دو رکعت مى ‏خواند و آوازه علم و دانش او در میان دانشمندان چنان بود که مى‏گفتند: بر روى‏ زمین کسى نیست جز آن که به دانش سعید بن جبیر نیازمند است.

سعید به دست طاغوت عراق، حجاج، به شهادت رسید. امام صادق علیه السلام درباره او فرمود:

“سعید بن جبیر به على بن الحسین اقتدا مى‏کرد و على هم او رامى ‏ستود. علّت اینکه حجاج او را کشت نیز همین بود. سعید مردى راست‏ کردار بود”.

از متن گفتگوى پر شورى که میان او و جلاّد فرومایه بنى‏ امیّه رد و بدل ‏شده، مى‏توان به اوج استقامت و پایدارى این دانشمند ربّانى پى برد.

گفته‏اند چون او را نزد حجاج بن یوسف ثقفى بردند، حجاج به او گفت: تو شقى بن کسیر هستى.

سعید پاسخ داد: مادرم مرا بهتر مى‏شناسد او مرا سعید بن جبیر نام نهاد.

همچنین نقل کرده‏اند: حجاج از وى پرسید که دوست دارى چگونه ‏کشته شوى؟. سعید پاسخ داد: تو خود انتخاب کن. حجاج گفت: چرا؟. سعید پاسخ داد: چون مرا به هر روشى که بکُشى من تو را در روز قیامت به ‏همان شیوه به قتل مى‏رسانم.

ب – ابو اسحاق عمر بن عبداللَّه سبیعى همدانى از یاران مورد اعتماد امام ‏سجاد علیه السلام بود. وى در عبادت به مرتبه‏اى رسیده بود که درباره‏اش مى‏گفتند: در آن روزگار عابدتر از وى کسى نبود، چرا که هر شب یک بار قرآن را ختم مى‏کرد و چهل سال نماز صبح را با وضوى نماز شب به جاى مى‏آورد. او محدّث بود و در نزد عام و خاص، هیچ کس در نقل روایت از او موثّق‏تربه شمار نمى‏آمد.

ج – “زهرى” در دربار امویّان کار مى‏کرد. روزى مردى را مجازات‏کرد و آن مرد هنگام مجازات جان سپرد.

این امر موجب ترس و وحشت ‏او شد و در نتیجه از دربار گریخت. و براى مدت نُه سال در یکى از غارها، اعتکاف گزید. امام سجّاد علیه السلام در سفر خود به حج، در میان راه او را دید و به وى فرمود:

“من بر تو از یأست بیش از گناهت مى‏ترسم. دیه‏اى براى خانواده مقتول بفرست و خود به سوى خانواده‏ات روانه شو. در پى دینت باش”.

زهرى گفت: سرورم! مشکل مرا حل کردى. خدا خود آگاه تر است که‏رسالت خویش را در کجا قرار دهد.

زهرى به خانه خود رفت و در شمار یاران امام على بن الحسین ‏علیهما السلام‏ جاى گرفت. از این رو یکى از بنی ‏مروان به طعنه به او مى‏گفت: زهرى، پیامبرت، یعنى امام سجاد چه مى‏کند؟!

از این روایت مى‏توان پى ‏برد که خداوند چگونه مردم را به وسیله ‏امام هدایت مى‏کند تا آنجا که کارگزار بنى امیّه و یکى از بزرگ ترین ‏و مشهورترین علما در نزد فرقه‏هاى اسلامى همچون زهرى را به راه‏ راست رهبرى مى‏نماید.

د – سعید بن مسیب بن حزن از تابعین بزرگى بود که به دست امیرمؤمنان تربیّت شده بود و در خط اهل بیت‏علیهم السلام جاى داشت و جزو اصحاب برگزیده امام سجّاد بود آن‏ حضرت در باره وى فرموده است:

“سعید بن مسیب، داناترین مردم به آثار گذشتگان است”.

روزى، مردى به سعید گفت: هیچ کس را از فلانى، پرهیزگارتر ندیدم. سعید گفت: آیا على بن الحسین را دیده‏اى؟. مرد گفت: نه. سعید گفت: من هیچ کس را از او پرهیزگارتر ندیدم.

علاوه بر اینها گروه بسیارى از علماى بزرگ اسلام نیز بوده ‏اند که درس‏ زهد، تقوا، تفسیر، حکمت و فقه را از محضر امام سجّاد علیه السلام ‏فراگرفتند.

«فعالیت های امام از زبان علمای شیعه»

شیخ مفید در این باره مى‏ گوید: فقها از آن‏ حضرت، دانش هاى‏ بسیارى فراگرفتند و مواعظ، دعاها، فضایل قرآن و حلال و حرام را از آن‏ حضرت یاد گرفته، و حفظ کردند.

ابن شهرآشوب گوید: کمتر کتابى در زهد و موعظه یافت مى ‏شود که در آن از قول امام زین العابدین روایتى نقل نشده باشد.

امام سجّاد به طلاب علم که در مدینه به دیدارش مى‏ آمدند، بسیار احترام مى‏ گذاشت و این امر را سفارش رسول خدا صلى الله علیه وآله مى‏ دانست. دانشمندان پیش از آنکه از علم و معرفت آن‏ حضرت بر خوردار گردند از رفتار ایشان، هدایت و پرهیزکارى را الهام مى‏ گرفتند.

به راستى چه کسى بود که نور خدا را در این چهره الهى و از چشمى که از ترس خدا سرشار بود و پیشانى که در اثر سجود پینه بسته بود و زبانى که‏ هیچ گاه از یاد خدا غافل نمى‏شد و کلاً از سیره او که نور خدا از آن تابان‏ بود، الهام نگیرد؟!.

عبداللَّه بن حسن مى‏گوید: مادرم فاطمه دختر امام حسین ‏علیه السلام به من مى‏گفت: در محضر على بن الحسین بنشینم. من هیچ گاه در محضر او ننشستم، مگر آن که وقتى بر مى‏خاستم از او خیرى آموخته بودم. این خیر یا ترس از خدا بود که با دیدن خدا ترسىِ امام، در دلم ایجاد مى‏شد و یا دانشى ‏بود که از ایشان بهره‏ مند مى ‏شدم.

امام زین العابدین ‏علیه السلام، یاران و هواداران وى، با به کار بستن راه ها و شیوه ‏هاى گوناگون مسئولیّت این مهم را بر دوش داشتند. آن‏ حضرت به ‏موالى بسیار احترام مى ‏گذاشت. موالى مردمى بودند که پس از فتح ‏کشورهایشان به وسیله اسلام و بهره‏ ورى کافى از معارف الهى؛ به دین ‏اسلام گرایش مى ‏یافتند.

بسیارى از موالى، جزو یاران خوب امام سجّاد علیه السلام بودند امام نیز در استوار ساختن ارزش هاى الهى در دل گروهى از افراد برگزیده آنان، شیوه‏ اى ‏بى نظیر داشت. بدین ترتیب که برده‏اى را مى‏ خرید و با بهترین شیوه با او بر خورد مى‏ کرد و پس از مدّتى وى را آزاد مى‏ کرد و براى آنان امکانات ‏یک زندگى خوب را فراهم مى‏نمود بنابراین هر یک از این بردگان آزادشده، به صورت یک رسانه تبلیغاتى براى امام سجّاد در میان افراد قوم ‏خود در مى‏ آمدند.

یکى از راویان به نام عبد الرزاق مى‏گوید: کنیز على بن الحسین ‏علیهما السلام‏ براى ایشان آب آورد تا آماده نماز شود. ناگهان آفتابه از دست کنیز افتاد و به صورت امام سجّاد اصابت کرد و صورت آن‏ حضرت را مجروح نمود. امام سرش را بلند کرد و به کنیز نگریست. کنیز گفت: خداوند مى‏ فرماید: وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ امام فرمود: خشم را فرو خوردم. کنیز گفت: «وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ» امام به او فرمود: خداوند تو را ببخشاید. کنیز گفت: «وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» امام فرمود: برو که در راه خداوند عزّوجل آزادى!.

آن ‏حضرت با بردگانى که در نظر گروهى از مردم آن روزگار، سرشتى ‏جز سرشت انسان داشتند، این گونه برخورد مى‏ کرد، چگونه مى‏توان قبول‏ کرد که این اخلاق والا در آنان مؤثر واقع نشود؟!.

روایت زیر نیز صحنه ‏والایى از گذشت، جوانمردى و ایثار آن ‏حضرت را به نمایش مى‏ گذارد:

عدّه‏ اى میهمان نزد آن‏ حضرت نشسته بودند. امام از خدمتکارش ‏خواست که زودتر گوشتى را که در تنور بود، برایش بیاورد. خدمتکار به ‏سرعت آن را به طرف امام آورد امّا ناگهان چنگکى که در دست داشت، افتاد و به سر یکى از پسران آن ‏حضرت که زیر پلکان بود، خورد و او را کشت امام به خدمتکار که متحیّر و نگران شده بود فرمود: “تو آزادى ‏چون عمداً مرتکب این قتل نشدى” وآن گاه خود به کار کفن و دفن ‏فرزندش پرداخت.

“اى على بن الحسین، پروردگارت تمام اعمال تو را گرد آورده ‏همچنان که تو تمام اعمال ما را گرد آورده‏اى. نزد او کتابى است که به حق‏ بر تو سخن مى‏گوید و هیچ کوچک و بزرگى را فرو گذار نکرده، جز آن که ‏تمام آن ها را گرد آورده است. و تو هر آن چه را که کرده‏اى نزد او حاضر مى‏یابى چنان که ما تمام آن چه را که کرده‏ایم، نزد تو حاضر مى‏بینیم. پس‏ عفو کن و بگذر تا خداوند تو را ببخشاید و از تو بگذرد. که او مى‏فرماید:پس ببخشایید و چشم بپوشید. آیا دوست ندارید که خداوند گناهانتان‏را براى شما بیامرزد”؟!.

امام سجّاد علیه السلام این سخنان را مى‏گفت و به آنان ‏تلقین مى‏کرد و خدمتکارانش با آن ‏حضرت همصدا مى‏ شدند. امام در میان ‏آنان مى ‏ایستاد و مى‏ گریست و مى‏ گفت:

“پروردگارا! تو ما را فرمودى که از کسانى که به ما ستم کرده‏ اند، بگذریم ‏و ما کسانى را که در حق ما ستم کرده بودند، بخشیدیم چنان که تو خود به ما فرموده بودى پس از ما بگذر که تو، به عفو و بخشش از ما و مأموران‏ سزاوارترى.

معبودا! کَرَم کردى. پس مرا مورد اکرام قرار ده، چون من با درخواست از تو  به خیر و نیکى دست یافتم پس مرا با بهره‏مندان از خودت درآمیز. اى کریم!”.

سپس به خدمتکارانش روى مى‏کرد و مى‏گفت: من شما را بخشیدم‏ پس آیا شما هم از بدی هاى من درگذشتید؟. غلامان و کنیزان مى‏گفتند: سرورا! ما از تو گذشتیم حال آن که تو هیچ ‏بدى در حق ما مرتکب نشدى. آن گاه امام سجاد به آنان مى‏فرمود: بگویید خداوندا! از على بن الحسین بگذر چنان که او از ما گذشت. و او را از آتش‏ رهایى بخش چنان که او ما را از بندگى رهانید.

غلامان این سخنان را تکرار مى‏ کردند و امام سجّاد علیه السلام مى‏ فرمود:”آمین رب العالمین. بروید که شما را عفو کردم و آزادتان ساختم به این ‏امید که من نیز مورد بخشش قرار گیرم و آزاد شوم”.

پس چون روز عید فطر فرا مى‏ رسید، به آنان انعام‏ هایى مى‏داد که ایشان را مصون مى ‏داشت ‏و از آنچه مردمان داشتند، بى‏ نیاز مى‏ ساخت.

هر ساله در آخرین شب ماه رمضان، بیست بنده یا اندکى کم و زیادآزاد مى‏ کرندد و مى‏ فرمود: خداوند متعال در هر شب از ماه رمضان، هنگام ‏افطار، هفتاد هزار دوزخى را از آتش مى‏ رهاند. چون آخرین شب ماه‏ رمضان فرا می رسید، حضرت سجاد علیه السلام به همان تعداد که در طول ماه، بنده آزاد کرده بودند، بنده آزاد مى‏کردند و مى‏ فرمود: “من دوست دارم که خداوند مرا ببیند که در خانه ‏ام در سراى دنیا بنده‏ ها را آزاد مى‏ کنم، به این امید که او هم مرا از دوزخ برهاند”.

هیچ خدمتکارى را بیش از یک سال به کار نمى‏ گرفت. وقتى بنده‏ هایى ‏را در آغاز یا میانه سال مى‏ خرید، با فرا رسیدن شب عید فطر آن ها را آزاد مى ‏ساخت، و به جاى آن ها غلامان دیگرى به خدمت مى‏ گرفت و سپس ‏آنها را هم آزاد مى‏ کرد. شیوه آن‏ حضرت تا هنگام شهادت این چنین بود.

منبع: کتاب زندگانی امام سجاد علیه السلام (هدایتگران راه نور) سید محمد تقی مدرّسی

منبع:حوزه نیوز