آیا همه اهل کتاب باید مسلمان شوند؟/ مبارزه قرآن با ذهنیت انحصارگرا
فرهاد شفتی، محقق و پژوهشگر قرآنی مقیم اسکاتلند در سخنانی بیان کرد که قرآن با انحصارگرایی دینی مقابله کرده و نه تنها از قرآن، کثرت‌گرایی برداشت می‌شود بلکه متن آن چیز جز رویکرد کثرت‌گرایی نیست.
به گزارش ردنا(ادیان نیوز)، فرهاد شفتی، قرآن‌پژوه و دکترای مطالعات اسلامی از دانشگاه ادینبروی اسکاتلند، در ادامه بحث سه پرسش از قرآن کریم که در صفحه اینستاگرم صدانت برگزار شد، با تاکید بر اینکه مخاطب مستقیم قرآن و مخاطبان اولیه، همان مردم دوره پیامبر(ص) و در مکان و زمان پیرامون ایشان بودند مگر اینکه با قرینه‌ای خلاف آن ثابت شود، گفت: پرسش این جلسه ما این است که قرآن کثرت‌گرا و یا انحصاگرا است؟ و در جلسه بعد به این پرسش پاسخ می‌دهیم که قرآن به چه کار امروز ما می‌آید؟
وی با اشاره به اینکه کثرت‌اندیشی و کثرت‌گرایی را برخی در یک معنا به کار می‌برند، توضیح داد: برخی می‌گویند کثرت‌اندیشی بهتر است؛ در این زمینه هم می‌توان استدلال عقلی کرد و هم می‌توان استدلال متنی کرد و استدلال من مبتنی بر متن است. البته ما نمی‌توانیم مدعی شویم که تحت تاثیر اندیشه معاصران و گذشتگان نبوده و نیستیم زیرا ما فرزند فلسفه و اندیشه هستیم ولی اینطور نبوده که مثلا ابتدا فلسفه جان هیک که در کثرت‌گرایی ید طولایی دارد را بخوانم و بعد ببینم آیا می‌توان از قرآن چیزی برای آن آورد. زمانی که من کثرت‌گرایی در قرآن را دیدم اصلا جان هیک را نمی‌شناختم.
شفتی با بیان اینکه من کثرت‌گرایی را از قرآن برداشت نکردم بلکه غیرکثرت‌انگاری را در این متن نمی‌بینم و تعجب می‌کنم از کسانی که انحصارگرایی را در قرآن می‌بینند، اظهار کرد: این بحث در چند بخش ارائه می‌شود که اولین بخش تعریف کثرت‌گرایی و انحصارگرایی دینی است؛ انحصارگرایی می‌گوید تنها یک دین موجب رستگاری است و بقیه ادیان باطل هستند و حداقل به رستگاری اعلی نخواهند رسید؛ بنابراین شمول‌گرایی می‌گوید یک دین همه حقیقت را دارد و بقیه ادیان بخشی از حقیقت را دارند.
وی با اشاره به نسبی‌گرایی گفت: نسبی‌گرایان بر این باورند که هر کسی بخشی از حقیقت را دارد و اصل حقیقت هم معلوم نیست چیست و هر کسی به حقیقتی که باور دارد همان برای او درست است مثلا مسیحیان معتقد به تثلیث هستند و همان درست است و مسلمین معتقدند که عیسی(ع) پیامبر بوده و نه خدا و این هم درست است.
این قرآن‌پژوه با بیان اینکه کثرت‌گرایی می‌گوید بیش از یک دین عامل رستگاری است، تصریح کرد: این مقوله دو بخش نظری و عملی دارد؛ بخش نظری اینگونه است که تصویر انسانها از حقیقت می‌تواند متفاوت باشد یعنی می‌توان بیش از یک راه معنوی داشت و هر راه فهمی از حقیقت را دارد و همه این راه‌ها درست هم هست؛ کثرت‌گرایی عملی هم بحث رسیدن به رستگاری اعلی است.نکته دیگر اینکه می‌توانیم به کثرت‌گرایی نظری باورمند باشیم و به عملی خیر و بالعکس.
شفتی در بخش دوم سخنانش به سنت ارسال رسل، ملاک رستگاری و تنوع شریعت از منظر قرآن پرداخت و با بهره‌گیری از ترجمه حسین انصاریان، بیان کرد: در آیه هفتم سوره مبارکه شوری فرموده است: وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَیْبَ فِیهِ فَرِیقٌ فِی الْجَنَّهِ وَفَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ؛و بدین‌گونه قرآن عربى به سوى تو وحى کردیم تا [مردم] مکه و کسانى را که پیرامون آنند هشدار دهى و از روز گردآمدن [خلق] که تردیدى در آن نیست بیم دهى گروهى در بهشتند و گروهى در آتش»؛ این مضمون در آیه ۹۲ سوره انعام هم آمده است؛ در آیه ششم سوره یس هم این مضمون تکرار شده است.
وی ادامه داد: این آیات بر این موضوع تاکید دارند که ما تو را برای این قوم و این مکان خاص فرستادیم تا آنها را بیم بدهی، آیا این فقط برای پیامبر(ص) ما بوده است؟ خیر برای موسی(ع) هم آمده است؛ برای عیسی(ع) هم آمده است؛ دعوی من این است که ما در قرآن این سنت را نمی‌بینیم که بگوید من پیامبری فرستادم که ماموریت او برای همه جهان است. براساس آیه هفتم سوره رعد «وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیَهٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ» خداوند خطاب به پیامبر(ص) فرموده است که تو فقط بیم‌دهنده هستی و برای هر قومی هدایت‌کننده‌ای وجود دارد.
سنت ارسال رسل
این پژوهشگر با طرح این سؤال که چرا سنت خدا ارسال رسل برای هر قومی است، گفت: یکی از دلایل آن زبان و فرهنگ هر قوم است، در آیه دوم یوسف فرموده است: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»؛ ما این قرآن را به عربی فرستادیم تا در آن تدبر کنید و در جای دیگری فرمود که اگر به زبان عجمی بود می‌گفتید عجمی است و چرا عربی نیست؛ در آیه ۴ ابراهیم(ع) هم فرمود که «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشَاءُ وَیَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»؛ ما رسولی نفرستادیم مگر به لسان آن قوم؛ لسان قوم هم شامل زبان و فرهنگ و اشارات و … است.
شفتی بیان کرد: در جای دیگر فرمود که ما پیامبری از خودتان برای شما فرستادیم و در سوره توبه هم فرموده است که ما یقینا پیامبری از جنس خودتان برای شما آمد و رنج و مشقت شما بر او دشوار است؛ این سنت نه تا قیامت بلکه در روز قیامت هم ادامه دارد، در آیه هشتاد و نهم سوره نحل فرموده است: «وَیَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّهٍ شَهِیدًا عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِکَ شَهِیدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَهً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ».
شفتی با بیان اینکه قرآن، پیامبر را رحمت و نذیر للعالمین می‌داند و آیا این در تضاد با مباحث پیش گفته نیست؟ تصریح کرد: آیه‌ای که پیامبر را نذیر برای عالمین می‌داند از نظر نزلوا قبل از آیاتی است که اشاره به ارسلا پیامبر(ص) برای مکه و من حولها دارد؛ پس نمی‌توان مدعی شد که رسالت جهانی متاخر از رسالت محلی است و قبلی منسوخ شده است؛ اگر به اشعار جاهلی دقت کنیم می‌بینیم این واژه وجود ندارد و مختص قرآن است و در کارکرد قرآنی، عالمین در همه جا به معنای همه انسانها در هر کجا نیست بلکه به معنای همگان در یک محدوده مانند عربستان است. پس عالمین باز همان ام القری و من حولها است البته در آیه اول حمد منظور همه جهان است.
وی با اشاره به ارتباط این بحث با کثرت‌گرایی، اضافه کرد: اینکه هر پیامبری برای قوم خود می‌آید به ملزومات کثرت‌گرایی نزدیکتر است تا ملزومات انحصارگرایی؛ اگر شما انحصاگرا باشید قاعدتا انتظار دارید پیامبری با پیام چند زبانه و چند فرهنگی بیاید و یک تیمی از پیامبران در یک زمان داشته باشیم.
شفتی با بیان اینکه ملاک رستگاری در قرآن کریم در یک کلمه؛ «تزکیه»است که اگر بسط بدهیم ایمان و عمل صالح است، اظهار کرد: دعوی من این است که وقتی خدا در مورد رستگاری سخن گفته و ایمان و عمل صالح را به میان می‌آورد، شریعت را فاکتور گرفته است؛ در آیه ۶۲ سوره بقره فرموده است: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ این آیه از صریح‌ترین آیات در بحث کثرت‌گرایی است و تاکید دارد که یهودی و مسیحی و مسلمان و صابئی هم که باشید ملاک ایمان و عمل صالح است.
فرم و عنوان دین شرط رستگاری تیست
وی ادامه داد: قرآن کاری به این ندارد که نصرانی و یهودی یا صابئی (گروهی قدیمی بودند که باورهایشان دستخوش تغییرات زیاد شده بود) باشید؛ قرآن می‌فرماید شما هر اسمی داشته باشید من از شما ایمان و عمل صالح می‌خواهم. قرآن با ذهنیت انحصارگرا مبارزه کرده است، در جایی به یهود و نصارا اشاره دارد ولی در آیه ۱۲۳ نساء «لَیْسَ بِأَمَانِیِّکُمْ وَلَا أَمَانِیِّ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ وَلَا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا؛ خطاب به مسلمین فرموده است که اصلا بر اساس آرزوی شما و اهل کتاب نیست و بحث دیگری مطرح است. در حقیقت انسانها را از مغالطه محدودشدن به فرم دین دور کرده است.
شفتی تصریح کرد: در قرآن آیاتی وجود دارد که از رستگاری اهل کتاب در دوره پیامبر(ص) سخن گفته است؛ در آیه ۱۱۰ آل عمران «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ» فرموده است که اگر اهل کتاب ایمان بیاورند برای آنها بهتر است و در ادامه دارد که برخی از آنها مؤمن هستند؛ البته برخی مطرح می‌کند که عده‌ای از اینها مسلمان شده‌اند ولی با ظاهر آیه سازگار نیست و سخن از تعبیر اهل کتاب است در صورتی که وقتی فردی مسلمان شد این تعبیر برای او به کار نمی‌رود.
این پژوهشگر بیان کرد: یهودیان نزد پیامبر(ص) آمدند و درباره حکم یک فرد بدکار سؤال کردند به این امید که شاید حکم سبک‌تری از اعدام بدهد؛ قرآن فرموده است که چرا نزد تو آمده‌اند؟ مگر حکم خدا در تورات نیست؟ اگر بگوییم قرآن، آنها را نقد کرده است درست است ولی اگر بنا بر نسخ شریعت آنها و لزوم پذیرش اسلام بود به صراحت در آیه ۴۳ مائده نمی‌گفت: وَکَیْفَ یُحَکِّمُونَکَ وَعِنْدَهُمُ التَّوْرَاهُ فِیهَا حُکْمُ اللَّهِ ثُمَّ یَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَمَا أُولَئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ. در آیه ۴۷ هم همین مضمون برای انجیل بیان شده است.
شفتی با اشاره به آیه ۴۸ مائده «وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتَابِ وَمُهَیْمِنًا عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً وَلَکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فِی مَا آتَاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ» بیان کرد: برای هر کدام از شما شریعت و منهاجی قرار دادیم و اگر خدا می‌خواست همه شما را امت واحد قرار می‌داد …؛ آیا این آیه دلیل بر کثرت‌گرایی است یا انحصارگرایی دینی؟ در این آیه شرعه آمده است و در آیه قبله هم سخن از قبله برای هر گروه آمده و بعد از آن سخن از سبقت در خیرات است.
وی افزود: در آیه ۶۶ مائده بیان شده است: «وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاهَ وَالْإِنْجِیلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّهٌ مُقْتَصِدَهٌ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا یَعْمَلُونَ»؛ یعنی اگر اهل کتاب تورات و انجیل را اقامه کرده بودند برکات بر آنها نازل می‌شد؛ این آیات یکی و دو تا هم نیست بلکه مجموعه منسجمی از آیات است.
شفتی با اشاره به برخی آیات دال بر انحصارگرایی بیان کرد: یکی از این آیات «ان الدین عندالله الاسلام» است؛ در صورتی که در قرآن اسلام به معنای لفظی آن و نه اصطلاحی آمده است به همین دلیل پیامبران گذشته را مسلمان می‌داند. اسلام در اینجا تسلیم به حق است و ربطی به دین اسلام ندارد. برخی به استناد به آیاتی که در آنها از ناس استفاده شده می‌گویند مراد همه مردم جهان هستند در حالی که در هیچ زبانی اینطور نیست، ناس در ظرف مفهومی باید بررسی شود البته در برخی سور، مانند سوره ناس همه بشر منظور هستند.
کثرت‌گرایی به معنای قبول هر راه معنوی نیست
وی افزود: اصرار قرآن به ایمان آوردن اهل کتاب مثل آیه ۱۵۷ اعراف هم دلیل دیگری برای انحصارگرایی دینی مورد استدلال قرار گرفته است ولی در این زمینه معتقدم با اینکه قرآن به آنها گفته ایمان بیاورید ولی آیا این ایمان آوردن رهاکردن دین خودشان و مسلمان شدن است؟ در سوره جن فرموده است که جن به پیامبر(ص) ایمان آوردند در حالی که از مسلمات قرآنی است که اجنه دین انسانها را ندارند و در سوره دیگری هم خطاب به مؤمنان آورده است که باید ایمان بیاورید یعنی ایمان آوردن با رهاکردن شریعت تفاوت دارد.
شفتی تصریح کرد: سؤال دیگر در این بحث این است که وقتی قرآن فرمود اهل کتاب ایمان بیاورند آیا منظور همه اهل کتاب در طول زمان تا قیامت است، قطعا خیر، بلکه منظور اهل کتاب در دوره پیامبر(ص) است.
وی به طرح این سؤال پرداخت که آیا وقتی بگوییم قرآن، کثرت‌گراست یعنی هر راه معنوی قابل قبول است؟ افزود: پاسخ من این است، برای کسی که قرآن را قبول دارد خیر، همه راه‌ها پذیرفته نیست و همانطور که انحصارگرایی کفی دارد، کثرت‌گرایی هم سقفی دارد و شامل هر راهی نمی‌شود.
شفتی تاکید کرد: پس مرز کثرت‌گرایی از نگاه قرآن این است؛ آن دین و آئین و مسلکی که پیروان خود را تشویق به بداخلاقی در یک ارتباط یا بیشتر از ارتباطات سه‌گانه (اخلاق در ارتباط با محیط، خود و دریافت او از حضرت حق) کند در وسعت کثرت‌گرایی قرآن جایی ندارد و چنین باوری مردود است. به عبارت دیگر مسلمان کثرت‌گرای پیرو قرآن، اگر تشخیص دهد که در دین و آئینی بداخلاقی در یکی از سه ارتباط دستور داده شده، آن گاه آن دین را با وجود کثرت‌گرا بودن گمراه می‌داند.