عید قربان در قاب آیین‌های اهل سنت خراسان شمالی

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، شور و هیاهو و بروبیاها چندین روز پیش از عید قربان در مناطق ترکمن نشین خراسان شمالی آغاز می شود و همگان در تکاپوی میزبانی از عید بندگی هستند و بازار البسه و شیرینی‌جات این خطه از شمالشرق کشور داغ می شود و هر کسی با خرید لوازم عید قربان سعی در خلق لحظاتی زیبا را دارد.

این روزها همه چیز برای عید قربان یا همان “قربانلق” مهیاست تا ترکمن ها بساط یک روز به یادماندنی را فراهم کنند و در این عید مذهبی درها را می گشایند و جلوه های زیبایی از میزبانی مهمانان خلق می کنند و اینجاست که با تحفه ای از گوشت قربانی بساط خوان الهی را می گسترانند و هر کسی به فراخور توان مالی خود دیگران را در شادی خود شریک می کنند.

عیدی که در بین ترکمنان سنی مذهب خراسان شمالی با رسومی چون قربانلق(قربانی)، قربانشور(دور کردن نحس) و پخت نان سنتی همچنان پابرجاست و حتی گذر زمان نیز نتوانست غبار فراموشی بر رسم و رسوم های مردم این خطه بپاشد و این روزها نه تنها پیران و میانسالان، حتی جوانان و نوجوانان این سنت حسنه را به خوبی دنبال می کنند.

خانه تکانی

در منطقه ترکمن نشین خراسان شمالی، اهالی ۱۰ روز قبل از عید قربان خانه تکانی کرده و منزلشان را برای آمدن عید تمیز و مرتب می کنند و پس از نونوار کردن خانه، اهالی آن نیز با خرید البسه نونوار می شوند تا در سر سفره عید قربان به همان کیفیت و سبک و سیاق عید نوروز حاضر شوند.

همچنین بزرگان و ریش سفیدان ترکمن در عید قربان لباس های محلی خود را می پوشند و عروس خانم ها «کولته» که نوعی شنل است به تن می کنند.

در این میان آنان که توانایی خرید لباس ندارند، از میان لباس هایی که دارند بهترین را انتخاب کرده و در روز عید قربان می پوشند تا با بهترین و تمیزترین لباس هایشان ظاهر شوند.

یکی از فعالان فرهنگی ترکمن در مورد این آیین ها به خبرنگار ایرنا می گوید: در بین این اهالی رسم بر این است که ۱۰ روز یا یک هفته قبل از عید اعضای خانواده به خانه تکانی بپردازند و با نظافت خانه، خود را برای رسیدن عید آماده کنند.

ستاربردی ساعدی می افزاید: از این خانه تکانی ها در فرهنگ ترکمن به روز «کِر» یاد می شود که به معنای روز پاک کردن خانه از کثیفی ها است به گونه ای این اهالی با نونوار کردن خانه ها و لباس به استقبال این عید بندگی می روند.

وی می گوید: یکی دیگر از رسوم قدیمی ترکمن ها قبل از عید قربان خرید لباس نو است و آن افرادی که توانایی خرید لباس ندارند، از میان لباس هایی که دارند بهترین را انتخاب کرده و در روز عید قربان می پوشند.

پخت نان محلی بیشمه

زنان ترکمن از چند روز مانده به عید قربان اقدام به پختن نان روغنی مخصوصی به نام قتلمه و بیشمه می کنند که آن را در بین همسایگان و آشنایان تقسیم کنند و همچنین از آن در کنار آجیل، میوه و شیرینی برای آراستن سفره عید نیز استفاده می کنند.

یکی از خانم های ترکمن در خصوص نحوه پخت این شیرینی محلی می گوید: در اصطلاح ترکمن هر آنچه به بر روی آتش پخته می شود، بیشمه نام دارد، برای این نان محلی که طرفداران زیادی داردف ابتدا تخم مرغ‌ها را در ظرفی هم بزنیم و بعد شکر، شیر، روغن و بکینگ پودر به آن اضافه کنیم و  سپس با دست و یا با دستگاه همزن برقی آنها را مخلوط کرده تا به قولی پُف کند و در انتها مقداری آرد به آن اضافه می شود و آنقدر ورز داده می شود تا این که به خمیر نرم تبدیل شود به گونه ای که دیگر به دست نچشبد.

آنه جمال حمیدیان می افزاید: بعد از این که به قول معروف خمیر «ور» آمد تکه‌های کوچکی از خمیر را بر می داریم و به شکل نزدیک به لوزی برش زده و به درون روغن داغ می اندازیم تا در حرارت ملایم پخته شود و بیشمه ها به رنگ طلایی در آید.

قربانشور

ترکمن ها در شب عید قربان استحمام می کنند که در اصطلاح به آن قربان شور می گویند، جدای از نظافت جسمی، استحمام آنها بر این باورند که قربانشور سبب شستن و زدودن پلیدی و پلشتی از جسم و روح می شود.

فعال فرهنگی ترکمن در این‌باره می گوید: مرسوم بود ترکمن ها در شب عید قربان به‌کنار رودخانه ها و چشمه‌سارها می‌رفتند و آب به تن خود می‌زدند و اگر آب روان نبود، با ظرفی خود را شستشو می‌دانند و معتقد بودند که باید برای عید فردا پاک شوند.

ساعدی می افزاید: در این تجمع‌ها، حرف‌ها و قصه‌های متعددی ردو بدل می شدو آواز دست‌جمعی سر می‌دانند که تا به امروز برخی از آنها همانند شعر «قربان شورا، من شورا – گیدا قربان آقادان سورا – کلام سوسر نورا» حفظ شده است؛ «یعنی اینکه قربان شور، تو هم بشور و من هم بشورم سال آینده که قربانی انجام می شود من در آن سال برای قربانی کردن به دیگران نیازی نداشته باشم و خودم قربانی کنم».

وی می گوید: همچنین هدف از خواندن این شعر در بین ترکمن ها این بوده است که تا عید قربان سال آینده نظر بد و چشم شور از اعضای خانواده شان دور باشد.

عید نامازی

صبح روز عید قربان، مردان ترکمن و حتی کودکان با بر تن کردن لباس‌های نو و آراسته به سوی عیدگاه رهسپار می شوند تا نماز عید را با شکوه هر چه تمام تر برپا کنند.

یکی از روحانیون ترکمن در این خصوص می گوید: اهالی از پیر و جوان گرفته تا کودکان با لباس آراسته و تمیز در نماز عید حاضر می شوند و گوش به خطبه های امام جماعت سپرده و نماز عید را به جا می آورند.

آخوند محمد محمدی می افزاید: بعد از اقامه نماز به زیارت قبور پدر و مادر و یا آشنایان می روند تا فاتحه ای نثار آنان کنند و آنگاه به خانه باز می گردند تا گوسفند را قربانی کرده و عید را جشن بگیرند.

قربانلق

بنابر اعتقاد ترکمن های این منطقه قربانی کردن برای خانواده‌هایی که دارای استطاعت مالی هستند، واجب شمرده می شود و بر این اساس گاهی، در بعضی از خانواده‌ها قربانی را بر زن و مرد خانواده به طور جداگانه واجب می‌دانند.

کارشناس فرهنگ و ادبیات ترکمن درباره این رسم و آداب زیبای اهالی این منطقه می گوید: اگر  شخصی توانایی مالی داشته باشد، بر او واجب است که قربانی کند به گونه ای که مشکل مالی در تامین مخارج سالانه خود نداشته باشد.

عوض دردی صدری می افزاید: قربانی کننده و قربانی شونده نیز باید شرایطی داشته باشند؛ مثلا باید شخص قربانی کننده عاقل و بالغ و همچنین گوسفند قربانی شده نیز باید حداقل ۶ ماهه باشد.

وی می گوید: در مورد شرایط زوجی که به تازگی به خانه بخت رفته اند نیز باید گفت که بر عهده شوهر است تا برای خود و همسرش قربانی انجام دهد، ولی اگر عقد کرده باشند و هنوز دختر در خانه پدری به سر ببرد بر عهده پدر است تا برای او قربانی کند.

صدری یادآور می شود: بنا به اعتقاد ترکمن‌ها، به رغم اینکه سه روز برای ذبح قربانی فرصت وجود دارد، ولی روز عید بهترین روز جهت ذبح قربانی است.

قورمه شوری

بعد از قربانلق،گوشت قربانی به چند قسمت تقسیم می‌شود و بخشی از آن بین نیازمندان، بخشی جهت پذیرایی از میهمانان و جماعت مسجد مورد استفاده قرار می‌گیرد و با قسمت باقی‌مانده نیز غدای محلی تحت عنوان «قورمه شوری» تهیه می کنند.

آنه جمال حمیدیان در خصوص تهیه این غذای محبوب ترکمن ها می گوید: برای پخت این غذای محلی ابتدا باید چربی دام قربانی شده را به تکه های کوچکی تقسیم کنیم و بعد از اینکه روغن کمی حالت آبکی شد، گوشت ها را اضافه می‌کنیم و سپس آب را به قدری که رویش را بپوشاند اضافه می کنیم و در انتها کمی نمک می زنیم.

وی می افزاید: بعد از جوشیدن یک الی ۲ ساعته باید صبر کنیم تا آب گوشت ته بکشد تا همه گوشت ها با روغن داخلش سرخ و به خوبی پخته شود، زیرا اگر آبی در داخل آن مانده باشد، بعدها باعث فاسد شدن قورمه می شود.

خانم حمیدیان می گوید: اهالی این منطقه بر این باروند که خوردن قورمه شور سبب از بین رفتن اثر چشم زخم و یا چشم شور و قوت بدن می شود.

تخته باد یا تاب بازی

از دیگر آیین های ترکمن‌های این منطقه که طرفداران زیادی نیز در بین کودکان و نوجوانان دارد، برگزاری آیین تخته باد یا همان تاب بازی است که به صورت گسترده در میان اهالی منطقه رواج دارد که برگزاری این آیین مختص ایام عید قربان است.

صدری می گوید: زوج‌های جوان، نوجوانان و کودکان از مشتاقان برگزاری این آیین سنتی هستند و بنابه یک‌ اعتقاد قدیمی در بین ترکمنها، گناهان روی شانه انسان است و با تاب خوردن در آسمان، گناهان ریخته و آلودگی ها پاک می شوند. این آیین تا سه روز برپا است.

وی افزاید: این اهالی در روزهای عید تاب سواری را بر ایوان خانه ها بر پا می دارند و دختران، پسران، زنان، مردان و کودکان به تاب بازی مشغول می شوند.

این جشن پر طمطراق ترکمن‌ها تا سه روز ادامه دارد و از آن جشن‌های معروفی است که با آمدنش هیاهویی در این خطه از خراسان شمالی برپا می شود، نکته قابل توجه این است که تمامی مسلمانان این منطقه به هر نوعی از برکت این عید مذهبی بهره‌مند می شوند و اگرچه این آداب و رسوم نیز همانند بسیاری از مرسومات دیگر اقوام خراسان شمالی در پستوی مدرنیته کمی رنگ باخته اند، ولی مناطق ترکمن نشین در سال های اخیر بیش از هر قومی این آیین ها را مهم می دانند و در عرضه آن به دیگر مردم تلاش می کنند.

استان خراسان شمالی طبق سرشماری نفوس ومسکن ۱۳۹۰ حدود ۸۶۳ هزار نفری جمعیت دارد که در ۲۴ شهر و بیش از یک هزار روستا سکونت دارند که بخشی از این جمعیت را اهل سنت و قوم ترکمن تشکیل می دهند که در شهرستان راز و جرگلان، بجنورد  و مانه و سملقان سکونت دارند.