بهره‌مندی هوشمندانه حافظ از حکمت‌های نهج‌البلاغه

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، شاهرخ حکمت، عضو هیئت علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد واحد اراک در این نشست به ایراد سخنرانی پرداخت و اظهار کرد: بررسی تأثیر مفاهیم اخلاقی و حکمی حضرت امیرالمؤمنین(ع) بر دیوان غزلیات حافظ شیرازی، موضوع بحث اینجانب است، لذا بخشی از سخنان شامل توجه به نکات مطرح شده در برادر قرآن یعنی نهج‌البلاغه و از سوی دیگر دیوان حافظ به عنوان یکی از ارکان شعر ایران و جهان است.

نهج‌البلاغه، مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین(ع) است که در قرن چهارم هجری توسط سید رضی در بغداد گردآوری و تبدیل به مجموعه ارزشمندی شد که بر ادبیات فارسی و عربی سایه افکند.

وی ادامه داد: در این میان حافظ شیرازی، شاعر شهیر ایرانی یکی از پر رمز و رازترین شاعران ادب فارسی است که هوشمندانه و مقتدرانه از مفاهیم ارزشمند نهج‌‌البلاغه در دیوان ارزشمند غزلیات خود بهره‌ها برده است. حافظ در مسجد و مدرسه، کودکی و نوجوانی، کهولت و پیری و در هر مقام و موقعیت، با قرآن و معارف دینی به سر برده است و به همان اندازه که به به غزل‌سروده‌های خود توجه دارد به آیات قرآن و نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) می‌اندیشد.

حکمت تصریح کرد: اولین مورد درباره تأثیر‌پذیری حافظ از نهج‌البلاغه، ناپایداری دنیاست. امیرالمؤمنین(ع) درباره ناپایداری دنیا در نهج‌البلاغه می‌فرماید: دنیا نهایتِ دیدگاه کوردلان است، زیرا که کوردلان آن سوی دنیا را نمی‌نگرند، بلکه از سرای جاویدان و آخرت غافل هستند. در جای دیگر می‌فرماید ای مردم از دنیا بپرهیزید، زیرا دنیا بسیار حیله‌گر و فریبکار است و آسایش دنیا، بی‌دوام و سختی‌هایش بی‌پایان و بلاهایش دائمی است. همین مضمون در دیدگاه‌های حافظ شیرازی گنجانده شده است. وی می‌فرماید: بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین/ کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس.

وی تصریح کرد: بخش دیگر درباره اهمیت عهد و پیمان است. مولا امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه، وفای به عهد را به صورت موکد مورد توجه قرار داده است. ایشان در نامه به مالک اشتر درباره اهمیت وفای به عهد می‌فرمایند اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردد یا در پناه خود او را امان دهی به عهد خویش وفادار باشد. دقیقاً از این نکته مورد توجه حافظ بوده و در دیوان غزلیات می‌‌فرماید: اگر رفیق شفیقی درست پیمان باش / حریف خانه و گرمابه و گلستان باش. همچنین در جای دیگر می‌گوید: پیر پیمانه کش من که روانش خوش باد/ گفت پرهیز کن از صحبت پیمان‌شکنان.

حکمت گفت: فراز دیگری که حافظ از تفکرات امیرالمؤمنین(ع) استنباط و در غزل‌ها به کار برده، پرهیز از جنگ و خونریزی است. بارها و بارها در نهج‌البلاغه این مضمون تکرار شده است که هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خداوند در آن است، رد نکن که آرامش فکری تو و امنیت کشور در صلح تأمین می‌‌شود. حافظ نیز جنگ‌ستیز است و آن را رد می‌‌کند و از جمله می‌‌فرماید:  ناصح به طعن گفت که رو ترک عشق کن/ محتاج جنگ نیست برادر نمی‌کنم.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اراک تصریح کرد: ‌از گزاره‌های دیگر که حافظ به نهج‌البلاغه نظر داشته است توکل به خداوند بزرگ به معنای اعتماد کردن و واگذار کردن امور به خداوند است. حافظ با تکیه بر توکل می‌‌فرماید: تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست/ راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش. از مقوله‌های دیگر که بسیار بنیادین است عدل و داد است. یکی از بنیانی‌‌ترین کلمات در دیوان حافظ نیز عدل است که پایه و اساس جهان بینی حافظ را تشکیل می‌دهد و شالوده نهج‌البلاغه نیز بر اساس عدالت است. حافظ نیز با اشعارش همواره در صدد رهنمون حاکمان وقت به سمت عدالت و دادگری بوده است.

عبدالرضا مدرس‌زاده، عضو هیئت علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد واحد کاشان نیز در سخنانی به جایگاه انسان در اندیشه سعدی شیرازی پرداخت و گفت: سعدی واقعاً این تعهد خشک و صرف را ندارد که در غزل صرفاً عاشقانه و از عشق زمینی صحبت کند، بلکه متعهد و معتقد است که اتفاقاً در غزل عاشقانه می‌‌توان حرف‌های زیادی بر مدار انسانیت بیان کرد.

مدرس‌زاده تأکید کرد: ‌سعدی برای انسان و انسان‌سازی و آدمیت اعتبار و اعتنا قائل است و شاید بتوانیم بگوییم اولین و مهمترین شاعری است که غزل وی با ردیف آدمیت است و اینکه می‌فرماید: «تن آدمی شریف است به جان آدمیت/ نه همین لباس زیباست نشان آدمیت» در همین راستا است.

وی یادآور شد: توجه به انسانیت، گفتمان غالب در اندیشه سعدی است. وی از هر خرمنی، خوشه‌ای بر می‌دارد و اگر امروز بعد از هفت قرن، سعدی را پاس می‌داریم و به حرف و او گوش می‌دهیم به این گفتمان غالب انسان‌سازی در سخن شیخ اجل بازمی‌گردد.

آیدین توپالوغلو، استاد دانشگاه فلسفه استانبول، سخنران بعدی نشست بود که در سخنان خود اظهار کرد: بنده درباره تمدن اسلامی سخن می‌‌گویم. غربی‌‌ها از تمدن اسلامی کپی‌سازی زیادی انجام داده و از تمدن ما بهره زیادی برده‌اند. بنده قصد آن ندارم درباره گذشته تمدن اسلامی به صورت افتخار‌آمیز صحبت کنم بلکه صرفاً آن را آنالیز می‌کنم و در این راستا می‌‌توان به ابعاد دینی، حقوقی، ادبیاتی و … اشاره کرد. دین اسلام فقط یک سیستم اعتقادی و باوری نیست بلکه به ابعاد مختلف زندگی انسان حتی اقتصادی، هنری و … توجه دارد و جا دارد به میزان زیادی به این مسئله بپردازیم.

وی ادامه داد: در قرآن کریم به زندگانی پیامبر اسلام و اخلاقیات ایشان اشاره شده است که بنده به موضوع مهمی اشاره می‌کنم که درباره مهاجرت مسلمانان به حبشه است که در آنجا بحثی میان مسلمانان و نجاشی رخ می‌دهد. در آنجا مسلمانان از اسلام دفاع کردند و می‌گویند اسلام یک انقلاب بود و با اسلام، عرب‌ها دچار دگرگونی شدند. نجاشی می‌گوید که ما حقوق مردم را ضایع کردیم و بعد از اینکه انسانی به نام محمد(ص) آمد و این دین را برای ما تشریح کرد، ما با یک فرهنگ، اخلاق و اعتقادات جدیدی روبه رو شده و آن را پذیرفتیم و فرهنگ قبلی خود را تغییر دادیم و با سنت‌های گذشته به مبارزه پرداختیم.

توپالوغلو تصریح کرد: موضوع مدنیت و تمدن، موضوعی بسیار انعطاف‌پذیر است و می‌توان تفاسیر زیادی از آن ارائه کرد. غربی‌ها تعریف متفاوتی از فرهنگ و تمدن دارند اما از خود آنها هم جنگ‌های زیادی سر می‌زند. پیامبر اسلام(ص) در مدینه با یهودیان و مسیحیان به توافق رسیدند که به آن معاهده مدینه می‌گوییم و در آنجا آزادی، زندگی صلح‌آمیز، دوری از خیانت، و دوستی وجود دارد. مدینه شهری بود که همه در آنجا حقوقی پایدار و برقرار داشتند اما امروزه بسیاری به این موضوع به شکل ساده و ابتدایی نگاه می‌کنند.

وی یادآور شد: متأسفانه در جهان اسلام با برخی تنش‌های داخلی مواجه شده‌ایم که ما را از اهداف اصلی دور کرده است. لذا به جای اینکه به تمدن خودمان یعنی تمدن اسلامی بپردازیم، غربی‌ها تمدن خود را بر ما تحمیل کرده‌اند، در حالی که ما گذشته‌ای پرافتخار داریم که نمی‌توانیم آنها را نادیده بگیریم و اگر بتوانیم ارزش‌های خود را احیا کنیم، تمدن اسلامی رشد زیادی خواهد داشت و در مقابله با مشکلاتی که امروزه با آنها رو به رو هستیم بسیار موفق عمل خواهیم کرد.

وی در پایان سخنان خود گفت: تمدن اسلامی موضوعی است که به آن افتخار می‌کنیم اما باید بتوانیم مسائل و مشکلاتی نظیر مذهب‌گرایی، فرقه‌گرایی و اختلافاتی که با آنها رو به رو هستیم را پشت سر بگذاریم و در این صورت به میزان زیادی به اسلام و مدنیت اسلامی خدمت کرده‌ایم.

شیرین علی مرتکوش، استاد دانشکده روانشناسی دانشگاه تشرین سوریه نیز بیان کرد:  عنوان بحث من درباره اثرات روحی و روانی علوم انسانی اسلامی در زندگی است. مسلمانان باید توجه ویژه‌ای به آیات قرآن داشته و زندگی خود را بر اساس آنچه در این آیات آمده است تنظیم کنند. پیامبر اکرم(ص) همواره تأکید داشته‌اند که مسلمانان باید خود را از هرگونه جهل و نادانی دور کنند.

وی ادامه داد: امام علی(ع) تأکید دارند علمی که انسان را به سوی خدا فرانخواند، می‌تواند علم مخربی باشد. وی می‌گوید انسان‌ها دارای عقولی هستند و خداوند در قرآن کریم تأکید می‌‌کند انسان آنچنان توانایی دارد که می‌تواند در همه زمینه‌ها رشد و پیشرفت داشته و خود را با محیط تطبیق دهد، لذا انسان دارای ارزش‌های فراوانی است. انسان همواره رفتاری را می‌پسندد که سنجیده و منطبق بر عقل انسان باشد و این می‌‌تواند به کاهش تنش‌ها، ترس و اضطراب یک انسان در زندگی کمک می‌کند، لذا می‌توانم بگویم اسلام همواره بر امر به معروف و نهی از منکر تأکید کرده است، بنابراین باید بدی و زشتی را از خود دور کنیم.

شیرین علی مرتکوش یادآور شد: اگر کردار و رفتار ما خدایی باشد، می‌تواند کمک کند در مواجهه با دیگران، عقلانیت به خرج دهیم، چراکه خداوند، انسان را بر اساس محبت و مهربانی آفریده است. ممکن است سؤال پیش بیاید که چرا در جوامع اسلامی علی‌رغم همه توصیه‌های قرآن دچار مشکلات روانشناختی هستیم و حتی برخی دست به خودکشی می‌زنند که پاسخ این است که چون به دستورات اسلام و قرآنی عمل نکرده‌ایم، شاهد چنین وضعیتی هستیم، لذا باید به آنچه اسلام خواسته است جامع عمل بپوشانیم.

وی گفت: توجه به دستورات دینی و قرآنی حتی باعث قوام خانواده هم می‌شود، لذا اگر بتوانیم دستورات اسلام را به خوبی اجرایی کنیم، مشکلات روحی و روانی جامعه ما کاهش پیدا می‌کند. گاهی شاهد برخی سنت‌های غلط در جوامع اسلامی هستیم که آزادی ما را نیز زیر سؤال می‌برد. لذا باید از این رفتارهای اشتباه هم دوری کرده و با توجه به آموزه‌های اسلامی جامعه خود را بسازیم و البته شرط اولیه این است که باید از خانواده خودمان آغاز کنیم.