روشنفکری دینی در ایران شکست خورده است
سید جواد میری گفت: امروز در ایران سکولار به عرف و ضد شریعت و دین تعبیر می‌شود و معماران نظام سیاسی، روشنفکری دینی و حکومت دینی، ذیل سنت اروپا مدارانه قرار گرفته‌اند و نمی‌توانند این تغییروتحول را درک کنند. مواجهه‌شان با جامعه مواجهه سلبی است و عرف جامعه را خلاف مذهب می‌دانند.
به گزارش ادیان نیوز، سید جواد میری، شامگاه یکشنبه در ویژه‌برنامه «تعزیت آفتاب» کانون فرهنگی هنری امام حسین (ع) در مسجد میرنشانه کاشان، با اشاره به تعریف معنای سکولار و لائیک در گفتمان‌های روشنفکری دینی گفت: از منظر کلیسای کاتولیک پیامبر یک فرد سکولار و لائیک به‌حساب می‌آمد چون رهبانیت مدنظر دین مسیحیت را نداشت، ازدواج کرده بود، تجارت می‌کرد و زاد و ولد داشت.
او گفت: ما برای اینکه زندگی خودمان را صورت‌بندی کنیم از منظر مسیحیت نگاه می‌کنیم و این صحیح نیست. وقتی می‌خواهیم در حوزه فکر و اندیشه در باب اسلام، هستی و زیست جهان را صورت‌بندی کنیم، بر اساس مفاهیمی که موادش برای ماست باید این کار را انجام دهیم. سنت روشنفکری دینی نتوانسته صورت‌بندی دقیقی از وضع خود داشته باشد. حالا سؤال این است: اگر نخواهیم بر اساس مفاهیم سکولار، لایک، دینی و غیردینی، افراد را تمییز بدهیم چه کنیم؟ قرآن زیست جهان را چگونه می‌بیند؟ قران زیست جهان را بر اساس دو مفهوم غیب و شهادت می‌بیند. غیب محسوس نیست فرا محسوس است و شهادت محسوس است.
این استاد دانشگاه افزود: در سنت روشنفکری دینی، یک جریان سکولار روشنفکری است و یک جریان دینی روشنفکری. مفهوم سکولار را در سه دهه اخیر با یک مفهوم اسلامی ایرانی جابه‌جا کرده‌اند و به آن امر عرفی می‌گویند. مفاهیمی با عنوان روشنفکران عرفی، غیرعرفی یا دینی باب شده است. اما آیا واقعاً مفهوم عرفی معادل سکولار است؟ امر سکولار مساوی امر عرفی نیست. در نظام الهیأتی مسیحی هم نشان از سازوکاری الهیأتی دارد. انسان برای تقرب به امر متعالی باید از بسیاری از مواهب دنیا چشم‌پوشی کند.
وی افزود: از هرآنچه با امر زندگی و حیات و تغییر و تحولات اگزیستانسیال مرتبط است دوری کند تا به امر روحانی برسد. در اسلام امر دینی این‌گونه صورت‌بندی نمی‌شود. در یک‌صد سال اخیر در زیست جهان ایرانی و جهان اسلام اتفاقات جدیدی افتاده است. سؤال این است آیا عرف در تاریخ تحولات اندیشه، ضددین تعریف می‌شده است؟ بسیاری از علما در طول تاریخ وقتی می‌خواستند شریعت را اجرا کنند می‌گفتند «کل ما حکم به الشرع حکم به العقل»؛ عرف را ضد شریعت و در مقابل مذهب نمی‌گرفتند.
میری ادامه داد: اما امروز سکولار به عرف و ضد شریعت و دین تعبیر می‌شود و معماران نظام سیاسی و حکومت دینی، ذیل سنت اروپا مدارانه قرار گرفته‌اند و نمی‌توانند این تغییروتحول را درک کنند. مواجهه‌شان با جامعه مواجهه سلبی است و عرف جامعه را خلاف مذهب می‌دانند.
این استاد جامعه‌شناسی گفت: حالا سؤال این است که ما چگونه می‌توانیم از این وضعیت کاتولیزه و اروپا مدارانه شدن فهم از دین خروج پیدا کنیم؟ ما دچار نوعی سیطره ذهن و زبان اروپا مدارانه شده‌ایم و نظام الهیأتی مسیحی – اسلامی را نمی‌فهمیم. این دو اساساً و از بنیاد متفاوت‌اند. ما در اخلاق اجتماعی خودمان هم دچار چنین فهمی شده‌ایم.
او در ادامه این پرسش را مطرح کرد که: روشنفکری دینی می‌خواست چه اقدامی انجام دهد؟ تصریح کرد: دو جریان در تفسیر دین وجود داشتند: یک – تفسیر روحانیت از دین، دو- تفسیر لائیک از دین (غیر رهبانی). روشنفکری دینی در ایران تلاش می‌کند تفسیر غیر روحانی از دین را داشته باشد. یعنی همان اتفاقی که در دین مسیحیت با پروتستانیسم افتاد. در ایران دهه ۴۰ و ۵۰ و اوج آن در دهه ۶۰، تفسیر روشنفکری دینی می‌خواست تفسیر از دین را از دست روحانیت شیعی بگیرد و تفسیری غیر نهاد دین را در جامعه هدایت کند، اما این پروژه شکست خورد چون شرایط تاریخی که تفسیر لائیک و تفسیر سکولار را در اروپای قرن ۱۵ و ۱۶ شکل داد از شرایط ایران متفاوت بود.
میری در ادامه گفت: امروز در ایران روشنفکری دینی به حاشیه رفته است چون در تقابل و رقابت با تفسیر حکومت و حاکمیت از دین شکست خورده است. یکی از دلایل عمده آن این است که از نگاه نظری، فهم درست و دقیقی از سکولاریسم نداشت. نظام معنایی اسلامی را ذیل انگاره‌های مسیحی می‌دید و عرف را به سکولاریسم تقلیل داد. در داخل حاکمیت دینی هم این مورد رخ داد. فهم حاکمیت دینی و معماران حاکمیت دینی از مفهوم سکولار به امر عرفی تقلیل پیدا کرد. در مواجهه با عرف و فهم متعارف بشری دچار حالت دفاعی شد. بن‌بست‌هایی در سطح اپوزیسیون و پوزیسیون ایجاد شد. در کل روشنفکران دینی فهم تاریخی و دقیقی در مورد مفهوم سکولار نداشتند.
این نظریه‌پرداز اجتماعی گفت: اما راه برون‌رفت از این وضعیت چیست؟ زمانی که دچار بن‌بست‌های فکری می‌شویم، اولین حرکت بازگشت به اصول است. ممکن است پاسخ‌ها ساده نباشند، اما باید وضعیت خودمان را دوباره بسنجیم و بازسازی کنیم. یک پرسش بنیادی این است که معرفت دینی چیست؟ علامه جعفری در تعریف معرفت دینی از اقالیم هفت‌گانه معرفت صحبت می‌کند. ۱- اقلیم علمی که نقطه کانونی آن تجربه و مشاهده است. ۲-اقلیم فلسفی که نقطه کانونی آن برهان است. ۳- اقلیم شهودی ۴- اقلیم اخلاقی ۵- اقلیم حکمی ۶- اقلیم عرفانی ۷- اقلیم مذهبی. مجموع اقالیم هفت‌گانه کنار هم معرفت دینی را شکل می‌دهد. موضوعی که در جامعه ما رخ داده این است که مفهوم سکولار و دینی ریشه در الهیأت اسلامی و دینی ندارد، این تفسیر، کاتولیکی و تحت‌تأثیر سنت اروپا مدارانه است. برای برون‌رفت از این شرایط نیاز به بازنگری جدی داریم.
او در ادامه با اشاره به اینکه پیام ادیان، التیام درد‌های آدمیان و نشان‌دادن راه رسیدن به صلح و آرامش بود، گفت: آرام‌آرام مفهوم التیام به فراموشی سپرده شد و هرکدام از متولیان به‌جای هموار کردن راه حقیقت، به درد خود و راه خود پرداختند. متأسفانه این روز‌ها نوعی بی‌تفاوتی به دین، نهیلیسم و پوچ‌انگاری به‌خصوص در میان جوانان وجود آمده است. از دهه ۷۰ بسیاری از کسانی که با روشنفکری دینی شناخته می‌شدند به‌سوی الهیأت فردی رفتند. روشنفکری دینی از دهه ۸۰ و ۹۰ پناه برد به عرفان، الهیأت فردی و روان‌شناسی مثبت‌گرا. در چنین هماوردی روشنفکری دینی شکست خورد.
این استاد دانشگاه ضمن انتقاد به رویکرد صدا و سیما به دین گفت: تفسیری که امروز صداوسیمای ما از دین نشر می‌دهد، در جامعه نمی‌تواند با ذهن و زبان جوانان ارتباط برقرار کند.